“ADƏM DİLİ HAQQINDA”

Minilliklər boyu insanlar arasında Allah-Taalanın Adəm peyğəmbəri (ə) yaratdıqdan sonra ona sözləri və danışığı öyrətməyi haqqında söhbətlər gedir. Bu haqda müqəddəs kitablarda və başlıca olaraq Qurani-Kərimdə uyğun məlumatlarla rastlaşırıq. Lakin indiyə qədər bu məsələ elmi surətdə öyrənilməmiş, dilçilik üzrə müvafiq tədqiqat işləri aparılmamışdır. Odur ki, müxtəlif dillərin əmələ gəlməsində təkamül prosesi kimi əməyin roluna və uyğun nəzəriyyəyə üstünlük verilmişdir.

Belə hesab edirik ki, dilçilik problemlərinin həllində bu nəzəriyyə, eləcə də əsaslı surətdə tənqid olunmuş digər nəzəriyyələr (dilin yaranmasına dair: səs təqlidi, nidalar, ictimai razılaşma, jestlər, əmək hıçqırtıları və s.) əsas götürülə bilməz. Çünki dil, dilçilik elminin tədqiqat obyekti olduğundan onun mənşəyinin təyin olunması, o cümlədən dilçiliklə bağlı digər məsələlər dilçiliyin özündə axtarılmalıdır.

Qarşıya çıxan ən müxtəlif suallar, məsələn: “Nə üçün rus və slavyan sözlərinin quruluşları Azərbaycan dilindəki sözlərin quruluşlarından az fərqlənir?” Azərbaycan dilinin özü necə yaranmışdır? Nə üçün hər hansı bir əşya məhz bu cür adlandırılmışdır? Nə üçün qarpız, deyək ki, “ilan” sözü kimi adlandırılmamışdır?” və s. suallar dilçilik sahəsində tədqiqat işinin aparılmasına səbəb oldu. Belə ki, Azərbaycan dili üçün əldə olunan nəticələr bir çox rus, alman, ingilis, ərəb sözlərinin daxili mənalarının anlanılmasına uğurlu yol açdı.

Araşdırmanın əsas nəticələri aşağıdakılardan ibarətdir:

1. Hər hansı fonem (danışıq səsi) bir və ya bir neçə əlamət və ya vəzifələrə malikdir. Bu əlamət və vəzifələr bir çox dillərdə eyni cür səslənən fonemlər üçün universallıq təşkil edirlər. Sait fonemlər əsasən həndəsi anlayışlarla bağlıdır və sözlərdəki hadisə göstəriciləri olan samitlərin istiqamətləndiricisi roluna malikdir. Dildə saitlərin yoxluğu sözlərin heca çoxluğunu yaradır, yəni saitlər hadisələri izahedicilik, istiqamətləndiricilik qabiliyyətinə bir qədər çox malik olurlar. Samitlər sözlərdə əsasən fiziki (məkanlılıq, zamanlılıq, məsafəlilik, istiqamətlilik, müxtəlif növ təsirlər və onların nisbi qiymətliliyi, iş, güc, enerjilik və s.), psixoloji (anlaqlıq, inkarlıq, pislik, xarablıq, kiçildicilik, gücləndiricilik, düşüncəlilik, fanilik, ruh-ağıl və s.) və canlı təbiətə (insan, heyvan bitkilər) aid anlayış və hadisələri ifa edirlər.

Hətta bir dil daxilində bir çox fonemlərin əlamət və vəzifələri bir-birini təkrar edərək, eynilik yaratma qabiliyyətinə malik olurlar. Görünür ki, Allah-Taala danışıqda rəngarənlilik, müxtəliflik, ehtiyatlılıq prinsiplərini seçərək, insanı cansıxıcılılıqdan uzaqlaşdırmış və hətta eyni əlamətli fonemlər əsasında çoxvariantlılıq üçün yol qoymuş, bir dil daxilində omonim və sinonimlərin düzəlməsinə, hətta ilk baxışda bir-birinə heç oxşamayan, qohum sayılmayan müxtəlif dillərin yaranmasına şərait yaratmışdır. Burada da riyazilik, variasiyalılıq gözlənilmişdir. Əldə etdiyimiz nəticəyə görə fonemlərin əlamət və vəzifələrinin sayı hazırda 70-80-ə çatır. Belə hesab edirik ki, gələcəkdə tapılacaq təqribən 20-30 əlamət və vəzifə fonem bəhsinin təkmilləşməsinə, tamlaşmasına səbəb ola bilər və təqribən fonemlərə аid 100-120 əlamət və vəzifələri bilməklə ən müxtəlif dilləri əhatə edə bilən çox mənalara malik sözlər yaratmaq mümkündür.

2. Sözlər fonemlərin məqsədli surətdə, ardıcıl olaraq müəyyən düzülüşü, mənalarının növbəli ifası ilə əmələ gəlir. Söz köklərindəki vurğular əsas mənanın sözün daxilində hansı hecada olduğunu, şəkilçili sözlərdə isə əsas məqsədin harada güdülməsini göstərir. Sözlərin vurğu düşməyən hissələrindəki fonemlər isə əşyanın hansı keyfiyyətə malik olmasını və hadisənin necə baş verməsini anladır.

Məlumdur ki, quruluşuna görə ən sadə sözlər bir, iki, üç səslilərdən ibarət olurlar və səslər artdıqca sözün quruluşu mürəkkəbləşir. Mürəkkəb səsli fonemlər isə mənanın daha da genişlənməsinə səbəb olur. Bir səsli sözlər dillərdə çox azdır. Məlumdur ki, müasir Azərbaycan dilində 9 sait, 24 samit səs var. Əvvəli sait, ikincisi isə samit olan ikisəsli mümkün morfemlərin düzülüş variantlarının sayı 216-dır. Bu qədər sayda da əvvəli samit, ikincisi isə sait olan morfemlər ikisəsli sözlərin riyazi mümkün variantlılığını təşkil edir. Təqribi hesablamalar göstərmişdir ki, müasir Azərbaycan dilində I tip quruluş üzrə 110 mənalı 72 söz, II tip üzrə isə 23 mənalı 18 söz kök morfemlər şəklində, müstəqil mənalarda işlənilirlər. Azərbaycan dilinin digər daxili qanunauyğunluqlarını və hadisələrin kainatda, o cümlədən Yerdə baş verməsi şərtiliklərini nəzərə aldıqda, aydın olur ki, 75 morfem müstəqil söz kimi işlənə bilməz. Deməli, ümumilikdə qalan 267 variant Azərbaycan dilində həm budaq, həm də ikisəsli əlavə kök morfemlər yaratmaqdan ötrü ehtiyat rolunu oynayır. Məsələni daha da geniş təsəvvür etmək məqsədilə üçsəsli sözlər üçün də araşdırmalar aparılmışdır. Məlum olmuşdur ki, Azərbaycan dili üçün üçsəsli sözlərin mümkün variantlarının ümumi sayının 7128 olmağına baxmayaraq, təqribən 1396 mənaya malik 1163 kök morfem dildə hazırda işlənənlər sırasındadır ki, bu da 16.3% təşkil edir. Müqayisə üçün göstərək ki, rus dilinə aid bu təqribi rəqəmlər uyğun olaraq 3402, 256, 248 və 7.3%-dir.

Yuxarıdakı hesablamalardan görünür ki, hər hansı bir dildə sözlərin yaranması və geniş curətdə işlənməsi üçün Allah-Taala insanlara böyük imkanlar və daxili ehtiyatlar yaratmışdır.

3. Fonemlərin çox böyük əksəriyyəti özlərində fiziki hadisələrin əlamətlərini əks etdirirlər. İnsanın anatomiyası, danışıq, eşitmə sistemi ətraf mühitdə baş verən hadisələrlə uzlaşdırılmış, uyğunlaşdırılmış şəkildə və onlarla müvazi yaradılmışdır. Əgər bəşəriyyət tarixində bir deyil, bir neçə ulu dil olmuşsa, bunlar da fiziki hadisələr və insan psixologiyası qanunauyğunluqlarına tabe olmuş və müasir dillərin uyğun tədqiqatları vasitəsilə onları ortaya çıxarmaq olar.
4. Azərbaycan, rus, alman, ingilis və ərəb sözləri üzərindəki araşdırmalar göstərir ki, dillərin indiki morfoloji bölgüsündən (amorfköklü, aqlütinativ-iltisaqi, flektiv və inkorporlaşan dillər) asılı olmayaraq onların hamısında inkorporlaşma (söz-cümlə) xüsusiyyətləri vardır. Ayrı-ayrı səslər bu dillərdə kiçik fərqlərə baxmayaraq universallıq təşkil edirlər. Odur ki, dillərin indiki genеoloji bölgüsündən daha ümumi bölgü sistemləri üzərində düşünmək imkanı vardır.
5. Uzun səslənən saitlər sözdə hadisələrin nə cür inkişaf etdiyini göstərir və mənaların dəqiq alınmasına xidmət edir.

Azərbaycan dilində alınma hesab edilməyən sözlərdə də bu keyfiyyətlər mövcuddur. Odur ki, bu halı təkcə ərəb və fars sözlərinə aid etmək olmaz və alınma hesab edilən sözlərin mənşəyinə yenidən baxmaq lüzumu ortaya çıxır.

6. Eyni adlı əşya və hadisələrin müxtəlif dünya dillərindəki leksik mənaları (əsasən) eyni olsa da, bu sözlərdəki fonemlər üzrə əlamətlər bir çox hallarda həmin əşya və hadisələrə dair bir-birinə nisbətən az və ya çox dərəcədə məlumatlar verirlər. Odur ki, linqvistik lüğətlər, xüsisilə izahlı lüğətlər, etimoloji lüğətlər, terminoloji lüğətlər tərtib edərkən müxtəlif dünya dillərindəki eyni mənalı sözləri birlikdə təhlil etmək mənaların geniş surətdə anlaşılmasında sərfəli nəticələr verə bilər.

Beləliklə, dilçilik elmi, əsl məcradan çıxaraq, bu gün özünün böyük müvəffəqiyyətlərinə baxmayaraq, bir çox haqlı suallara cavab verə bilmir. Ona görə də, hər bir xalq öz dilinin yaradılışını mütləq şəkildə özünün xidməti hesab etmiş və bir xalq digərindən mənəvi cəhətdən uzaqlaşmışdır. Nəticədə də, müxtəlif məzhəblər, təriqətlər, yaranmış, dünyanın, kainatın vəhdəti barəsində fikirlər yalnız dildə və kağız üzərində qalmış, insanların qardaşlığı unudulmuş, Adəm (ə) babamız isə nəzər-diqqətdən, öz layiqli mərtəbəsindən ayrı düşmüşdür.

Belə hesab edirik ki, göstərilən dəlillər əsasında hər bir şəxs öz dilini möhkəm bilməklə yanaşı digər qohum olan və olmayan dilləri də tez və asanlıqla öyrənə bilər.

Fikrət Rzayev

REDAKSİYADAN: F. Rzayevin ümumi dilçilik probleminə həsr olunmuş bu məqaləsi redaksiyamıza professorlar Afat Qurbanovun və Əbülfəz Rəcəbovun rəyləri ilə birgə daxil olmuşdur. Müəllifin mülahizələrinin maraqlı olduğunu və məqalənin polemik ruhunu nəzərə alaraq onun çapını məqsədəuyğun saydıq.(İslamın səsi; 10(58), 1995.08.02)

Rezyume:

Özbək və Azərbaycan şerində köklü dəyişikliklər və yeniləşmə 30-cu illərin poetik prosesini səciyyələndirən xüsusiyyətlərdir. Rəsul Rza və Maksud Şexzadənin gənclik lirikası o dövrün ədəbi gedişlatını öyrənmək üçün əlverişli imkan yaradır. XX yüzil poeziyasında böyük yenilik və estetik inqilab yaradan V.V.Mayakovskinin davamçıları kimi şöhrətlənmiş hər iki qələm sahibinin poetik bioqrafiyasından gətirilən misallar bunu bir daha göstərir. Məqalədə novator klasiklərin 60-cılar nəslinin istedadlı nümayəndələri Ə.Kərim, F.Qoca, M.Araz və E.Vahidov, A.Aripov, R.Pərfi kimi şairlərə təsiri, bədii islahatların dinamikası nəzərə çatdırılır.   

Açar sözlər: Azərbaycan və Özbək poeziyası, R.Rza və M.Şeyxzadə, novatorluq, moderin şeir, altmışıncılar.                           

Yaşar Qasımbəyli, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin və

Özbəkistan Yazıçılar İttifaqının üzvü,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 

                            Özbək və Azərbaycan poeziyasının novatorları

                              (Ədəbi-müqayisəli araşdırma)     

 Türk xalqlarının ədəbiyyatı tarixində oxşar etno-poetik missiyanı yerinə yetirən böyük şəxsiyyətlər az olmamışdır. Poeziyamızın inkişaf tarixinə, yüksəliş mərhələlərinə nəzər saldıqda bu cür paralel istedadların ardıcıllığı bariz şəkildə görünür. Söz mədəniyyətimiz tarixində XX yüzil də bu cəhətdən istisna deyil.

       Rəsul Rza  və Maqsud Şeyxzadə türk xalqları şeiriyyətindəki məhz belə qoşa zirvələrdən biridir. Bu iki dahi sənətkarın yaradıcılıq yolundakı həmahənglik və tipoloji oxşarlıqlar müasirlərin və tədqiqatçıların nəzər-diqqətini cəlb etmişdir. Amma onların bir insan və sənətkar kimi talelərindəki bənzərliklər də qəlbimizi riqqətə gətirir. Bildiyiniz kimi, Maqsud Şeyxzadə və Rəsul Rza ötən yüzilin əvvəllərində şairlər vətəni Şirvanda, belə demək mümkünsə, Şirvanın qərbində dünyaya göz açmışlar. Maqsud Şeyxzadə Ağdaşda, Rəsul Rza isə Göyçayda doğulmuşdur. Onların dünyaya gəlişi ilə sanki Azərbaycanın poeziya xəritəsində ciddi dəyişiklik baş verir. Poeziyanın ağırlıq mərkəzi Şirvanın şimalından qərbinə keçir. Min ildən bəri  Azərbaycan şeirinin bayraqdarı olan və dünyaya Xaqani, Nəsimi, Seyid Əzim Şirvani, M.Ə. Sabir, M.Hadi, A.Səhhət kimi dahilər bəxş edən Şamaxı bu müqəddəs estafeti Ağdaşa və Göyçaya ötürür. Azərbaycanın poeziya paytaxtı kimi Qərbi Şirvan şöhrətlənir. Rəsul Rza və Maqsud Şeyxzadənin ədəbiyyata təşrifindən sonra isə, onların ardınca Əli Kərim, Fikrət Qoca, Anar, Bəkir Nəbiyev, Habil Əliyev kimi sənətkarlar, özünəməxsus istedadlar mədəniyyətimizin görkıəmli nümayəndələrinə çevrildilər.

Beləliklə, Rəsul Rza və Maqsud Şeyxzadənin poeziya aləminə gəlişiylə şeirimizin məkanında və xəritəsində ciddi dəyişiklikərin əsası qoyulur. Həmin o unudulmaz təşrifdən az qala yüz ilə yaxın vaxt keçsə də, onun səsi-sorağı, qüdrətli əks-sədaları hələ də səslənməkdə, səslənməkdədir…

Erkən çağlarından yaradıcılığa başlayan hər iki həmyerli şairin ilk qələm təcrübələri arasında güclü həmahənglik duyulur. Onların bədii ideal və kumirləri də, poetik ehtiras və arzuları da bir-birinə son dərəcə yaxın idi.

Maqsud Şeyxzadə irsini dərindən araşdıran, xüsusən onun erkən lirikası toplanmış “Şeyxzadə dəftəri”ni elm aləminə məlum edən xalq şairimiz, filologiya elmləri doktoru, prof.Xəlil Rza Ulutürk 20-ci illərdəki Azərbaycan ədəbi mühiti ilə gənc şairin möhkəm bağlılığına diqqəti cəlb etmişdir. Yeniyetmə Maqsudun iyirminci illərin əvvəllərində – 1922-ci ildə çap etdirdiyi misraları:

“Yeni dünya istəriz,

Ölkəmizin içində

Ən şərəfli ərləriz .

Ey qərbin cəlladı, qaç

Önümüzdən! Gəliriz,

Bandaları dağıdıb,

Yürəgini dəliriz”[1],

misal gətirib, onları iyirminci illər ədəbiyyatı və xüsusən poeziyası üçün səciyyəvi hesab edir. “Şeyxzadə dəftəri”ndən görkəmli alimin dəlil-sübut kimi gətirdiyi aşağıdakı  sətirlər də yuxarıdakı fikrin tam təsdiqidir:

Kiməm, haralıyam, sorursan, ey dost,

Bir vaxt ərzə işıq saçanlar bizik.

Köksümüz altında qaplanlar yaşar,

Ən uca dağları aşanlar bizik.

Biz şirlərin, fillərin

Bağrındakı qüvvətiz.

Əski, yeni dillərin

Anlatdığı millətiz.

Gənclik eşqiylə vuran, qurub yaratmaq əzmi ilə çırpınan qəlbin döyüntüləri bu misralarda aydın eşidilir. Hələ yeniyetmə olan , həyatla təzəcə üz-üzə gələn qələm sahibi onu anlamağa, onun qarşısında, həmlələri önündə məğrur dayanmağa çalışır.

Xəlil Rza Ulutürk gənc şairin azərbaycanca əsərlərinin mühüm bir qisminin toplandığı “Şeyxzadə dəftəri”ndən daha maraqlı bir nümunəni təqdim edərək aşağıdakıları yazmışdır:”Dərdimizdən biri də…” şeiri  bu baxımdan nəzəri cəlb edir. Burada söhbət inqilabdan əvvəl öz yurdundan didərgin salınmış və  evi yağma edilmiş uşaqlı bir qadından gedir”. Alim gənc Şeyxzadənin həmin şeirini:

“Dəniz sahilində gördüm mən onu

Qəfildən başıma dünya dar oldu.

Sanki Qara dəniz şahə qalxaraq

Lal bir gurultuyla köksümə doldu.

Əl açmaq istədi. Əli gəlmədi,

Həyadan alışıb yanırdı üzü.

Mənə: “Bəy əfəndim!” söyləyə bildi,

Bir dastana döndü üç kəlmə sözü.

 Məsumdu qoynunda uyuyan körpə,

Zəif, solğun cocuq susur, baxırdı .

Onların gözləri qupquru, yaşsız,

Mənimsə gözümdən qan-yaş axırdı…”[2]

misal gətirərək, M.Ə.Sabirin  məşhur misraları ilə müqayisə edir:

Ey ehtişami-milləti talan olan cocuq,

Ey dərbədər gəzib, ürəyi qan olan cocuq!

Bu lirik nümunələr arasında ciddi uyğunluqlar axtaran və tapan görkəmli şair – alim  yalnız müqayisəli paralellər aparmaqla kifayətlənmir. Eyni zamanda,  Maqsud Şeyxzadə poeziyasının mənbəyi və mənşəyi barəsində düşündürücü mülahizələr irəli sürür: “Sabir şeirindəki bu cocuq Maqsud şeirindəki cocuğun eynidir, yaxud onun tale qardaşıdır. M.Ə.Sabir əruz vəznində, gənc Maqsud heca vəznində qələm çalmasına baxmayaraq, onları xalq taleyindən eyni nigaranlıq, eyni mütəfəkkirlik və eyni dərd birləşdirir. Ümumiyyətlə,  M.Ə.Sabir həm dahi hir sənətkar, həm də vətəndaş və şəxsiyyət kimi gənc Maqsudun diqqət mərkəzindədir. “Şeyxzadə dəftəri”ndəki ən yaxşı şeirlərdən birinin “Böyük Ələkbər Sabirə” adlandırılması təsadüfi deyil…”[3]

Rəsul Rzanın da Sabir şeiriyyətinə və şəxsiyyətinə məhəbbəti xalqımıza yaxşı məlumdur. Bir çox şeirlərində Mirzə Cəlili və M.Ə.Sabiri o, böyük sevgiylə xatırlamış, tərənnüm etmişdir. Xüsusən, şairin ulu ustadları “Nəsimiyə,  Füzuliyə, Sabirə açıq məktub” şeirində bu məhəbbəti və  ürək yanğısı qabarıq nəzərə çarpır.

Təsadüfi deyildir ki, xalq şairi Rəsul Rza öz yaradıcılığına bilavasitə təsir edən görkəmli sənətkarlardan biri və birincisi kimi ustad Sabirin də adını həmişə vurğulamışdır: “Mənim ilk əsərlərimə ən dərin təsiri bizim milli ədəbiyyatımız və ilk növbədə Sabir yaradıcılığı göstərmişdir. Bu da çox təbiidir”[4]. Rəsul Rza ustadı M.Ə.Sabirə şeirlər ithaf etməkllə kifayətlənməmiş, eyni zamanda, onun üslubunda onlarla satirik şeirlər yazmışdır. Xüsusən  “Rüşvətxorlar mərsiyəsi”, “Qora ikən mövüc olmuşlar”, “Sual-cavab”, “Qorxuram” satiraları sabiranə üslubda, böyük Sabirin qafiyə və  rədifləri ilə qələmə alınmışdır. İlk baxışda Sabirin mürəkkəb əruz poetikası ilə  Rəsul Rzanın sərbəst poetikası bir-birindən çox uzaq görünür. Amma yuxarıda qeyd etdiyimiz və başqa şeirlərində ustad və şagird dünyalarının doğmalığını açıq-aydın hiss edirik. Məsələn, “Qorxuram” rədifli şeiri Sabirin eyni adlı məşhur satirası ilə həm şəklən, həm də məzmunən həmahəngdir. Rəsul Rza bu həmahəngliyi qabartmaqla ictimai fikri milli faciələrimizə, onlardan qurtuluş yollarını axtarmağa yönəltmək istəmişdir. Bu iki şeir arasında altmış illik bir zaman məsafəsi mövcuddur. Amma hər iki şairi yandıran dərdlər necə də təzə-tərdir. Sabir kədəri Rəsul Rzanın bədii aləminə də son dərəcə məhrəmdir:

“Gah zooparkda gəzirəm səllimi,

hər cürə heyvan görürəm, qorxmuram.

Bağlı, dəmir çaxçaxın ardında çox

mürgülü aslan görürəm, qorxmuram.

Modaya vurğun bala meymunları

az qala üryan görürəm, qorxmuram.

Tənqidə düşmüş neçə gənc şairi

“qanına qəltan” görürəm, qorxmuram”[5].

Şeirdə poetik qayənin dinamikası, əsas fikrə keçid də sabiranədir. Müəllif qeyd etdiyi mənəvi qüsurların hər birini əlahiddə vurğulayır. Bu dərdlərin bizim üçün təhlükəsini nəzərə çarpdırır. Şair milli təhlükəsizliyimiz üçün həyacan keçirir. Gələcək taleyimizdən yana nigarançılıq çəkir… “Qorxuram” (1962) yazıldığı vaxtdan yarım əsrə yaxın amansız zaman keçib. Zaman isə ustadın bir çox əsərləri kimi – bu şeirini də, onda ifadə olunan dərdləri də qocalda bilməyib:

“Bisəbəb qorxmuram, vəchi var –

Fikrini qan-qan görürəm, qorxuram.

Dəyməsələr onlara mikrob kimi

günbəgün artan görürəm, qorxuram.

Qorxuram, qorxuram, qorxuram…”[6]

Maqsud Şeyxzadənin yeniyetməlik şövqü və Vətən yanğısıyla yazılmış “Böyük Ələkbə Sabirə” şeirində də dahi şair ideallarına sədaqətdən söhbət gedir. Gənc şairin Sabir yolu ilə gedəcəyinə,  Vətənə Sabir kimi xidmət edəcəyinə əhdi qəlbinizə qürur bəxş edir. Sabir eşqi, Sabir şöhrəti ötən yüzilin əvvəlində öz zirvəsində idi. İyirminci illərin əvvəllərində sənət aləminə gələnlər onun yaradıclığına pərəstiş edir, ən müqəddəs ədəbi ünvanlardan biri kimi Sabir şeiriyyətinə üz tuturdular. Xəlil Rza Ulutürk yazdığı kimi, Azərbaycanda o dövrdə M.Ə.Sabir, M.Hadi, M.Möcüz kimi klassiklərin adı ilə bağlı olan bu vətəndaş poeziyası dünya ədəbiyyatının yeni və yüksək mərhələsindən xəbər verirdi; özünün bir sıra yaşıdları kimi gənc Maqsudun  böyük ustadı M.Ə.Sabirdən təsirlənməsi, onun vətəndaş poeziyası ənənələrini tamamilə yeni biçimdə, yeni ruhda davam etdirməyə təşəbbüs göstərməsi təbii idi. “Böyük Ələkbər Sabirə” şeiri gənc müəllifin Sabirin şeir yoluna məhəbbətini əks etdirməklə kifayətlənmir. Başdan-ayağa pak və səmimi sevgi ilə yoğrulmuş bu şeir gənc qələm sahibinin həm də ədəbi arzularının, yaradıcılıq kredosunun ötkəm, ehtiraslı ifadəsidir:

“Bir gün yetişərsən diləklərinə,

Görərsən azaddır Vətən, ey ustad.

Baş qoyub Şirvanın çiçəklərinə,

Sən nəfəs dərərsən bir azca rahat.

O zəif, o arıq, o xəstə canın,

Mənim nəzərimdə ən uca dağdır.

Ən böyük oğlusan Azərbaycanın,

Bu qüdrət məzarda qalmayacaqdır.

Sən tiyan başında sabun bişirdin,

Millətin çirkini yumaqdan ötrü…”[7]

Beləliklə, dahi Sabir hər iki gənc şirvanlı şairin – Rəsul Rza və Maqsud Şeyxzadənin ilkin ədəbi təmas nöqtələri, başlanğıc poetik uyğunluq hədəfləri kimi diqqəti cəlb edir. Maraqlıdır ki, sonrakı həyat və yaradıcılıq mərhələlərində də, xüsusən 30-cu illərdə  bu iki müəllifin yaradıcılıq fəliyyətində mənəvi həmahəngliklər davam edir. Daha doğrusu, Maqsud Şeyxzadə və Rəsul Rza məkanca, məsafəcə bir-birindən uzaqlaşsalar da, onların mənəvi axtarışları, yazı və yaradıcılıq ünvanları bir-birinə yaxınlaşır. Bu cəhətdən Rəsul Rzanın otuzuncu illərdə Bakı ədəbi mühitində, Maqsud Şeyxzadənin isə Daşkənddəki bədii fəaliyyətləri arasında oxşar, biri digərini tamamlayan xüsusiyyətlər çoxdur. Hər iki şairin ədəbi şəxsiyyət kimi qəti şəkildə formalaşması, yetkin bədii manifestlərinin meydana çıxması, zamanın möhtəşəm poetik simfoniyasında özünəməxsus solo avazlar kimi səslənmələri və qəbul edilmələri məhz bu dövrdə baş verir.                        

Rəsul Rza və Maqsud Şeyxzadə təkcə Azərbaycan şeirinin xəritəsində deyil, ümumtürk poeziyasının məna və mahiyyətində  köklü təzələşmənin baniləri kimi şöhrətlənirlər. Onlar yeni epoxanın yeni söz sənətini yaradanların öncüllərinə çevrildilər. Amma bu misilsiz estetik missiyanı Rəsul Rza Azərbaycanda, Maqsud Şeyxzadə isə Özbəkistan ədəbi mühitində  həyata keçirdi… Ümumən, iyirminci illərin sonu və otuzuncu illərin əvvəlləri hər iki gəncin həyat və fəaliyyətində yeni mərhələnin başlanğıcı kimi qiymətləndirilməlidir. Rəsul Rza 1930-cu ildə Bakıya gəlir. Onun bu dövrdən etibarən qızğın yaradıcılıq həvəsi və ilhamla işə başlaması mətbuatla sıx bağlılığının nəticəsi idi. “Gənc işçi” qəzetində mütərcim kimi işə başlaması R.Rzanın bədii yaradıcılığına da müsbət təsir göstərdi. Gənc qələm sahibinin dünyagörüşünün köklü surətdə dəyişməsi və qayəvi-fikri cəhətdən formalaşması “Gənc işçi”dəki  fəaliyyət illərinə təsadüf edir. Həyatının bu dövrünü şair sonralar öz tərcümeyi-halında  xüsusi qeyd etmişdir: “1930-cu ildə Bakıya köçdüm. Ədəbi aləmdə məktəb yoldaşım Abdulla Faruqdan başqa heç kəsi tanımırdım…

Bakıda şair Abdulla Faruqun vasitəsi ilə Mikayıl Müşfiq, Səməd Vurğun, Süleyman Rüstəm,  Sabit Rəhman, Mehdi Hüseyn, Əli Nazim, Mikayıl Rəfili, Mirzə İbrahimov və başqa yazıçılarla tanış oldum.

1930-cu ildə “Gənc işçi” qəzeti  redaksiyasında tərcüməçi işləməyə başladım…

“Gənc işçi” mənim üçün bir ədəbi universitet oldu. Bu komsomol qəzeti bir növ ədəbi gənclik klubu idi. Biz burada görüşər, şeirlərimizi oxuyar, mübahisələr edərdik”[8]. Maqsud Şeyxzadə isə 1928-ci ildən etibarən Daşkəndə köçür, qardaş özbək paytaxtında yaşamağa və yaradıcılıq fəaliyyətinə başlayır. Bir müddət N.Nərimanov adına məktəbdə müəllim kimi çalışdıqdan sonra jurnalistika sahəsində uğurlu əmək fəaliyyətinə girişir. İyirmi yaşlı Maqsud tezliklə özbək həyatına və bədii mühitinə uyğunlaşır. Onun “Şərq həqiqəti”, “Qızıl Özbəkistan”, “Yaş leninçi”(“Gənc leninçi”) qəzetləri redaksiyalarındakı zəhmət illəri həyatının gərgin və coşqun dövrü kimi tərcümeyi-halının ayrılmaz bir hissəsinə çevrilir. Xüsusən “Gənc leninçi”də qızğın çalışan Maqsud Şeyxzadənin qələmi bu qəzetin səhifələrində  bir jurnalist və publisist kimi püxtələşir. Məhz mətbuatda çalışdığı həmin illərdə Maqsud Şeyxzadə XX əsr özbək şeirinin gələcək lider və flaqmanları   Qafur Qulam, Aybək , Həmid Alimcan, Osman Nasir, Qeyrəti, Uyğun, Mirtemir və başqaları ilə tanış olur,  dostlaşır. Jurnalistika fəaliyyəti, eyni zamanda, Özbəkistan həyatı ilə yaxından təmasda olmağa imkan verir. Xalqın yeni həyat quruculuğu sahəsindəki coşqun əməyini gənc qələm sahibi  öz gözləriylə və bilavasitə müşahidə edir.Yeni cəmiyyət, yeni insan münasibətləri formalaşdırmaq uğrunda gedən mübarizə dalğaları gənc Şeyxzadəni də öz ağuşuna alır. O da özünün əksəriyyət  yaşıdları kimi, bütün varlığı, istedadı və qələmi ilə yeni həyat quruculuğu işinə sidqi-ürəkdən qoşulur. Məqalə, reportaj və başqa publisist yazıları ilə yanaşı müəllifin özbək dilindəki ilk qələm təcrübələri olan şeirləri də bu dövrdən başlayaraq mətbuatda çap olunmağa başlayır. Ümumən, Maqsud Şeyxzadənin bədii əsərlərinin  Özbəkistan mətbuatında işıq üzü görməsi 1929-cu ilə aiddir. Gənc şair özünə qarşı tələbkarlıq və səmimi təvəzökarlıq nümayiş etdirib, hələ bu qələm təcrübələrini həqiqi şeiriyyət nümunələri, əsl poeziya hesab etmirdi. Şair özünün şeiriyyət sahəsindəki ilk addımlarını “Yeni həyat quruculuğunun əskəri olan bir jurnalistin iş prosesində bəzən şairanə xitab və səmimi poetik hayqırıq ilə yeni-yeni qələbələrə   çağırmaq ehtiyacından doğulan qələm məhsulları” adlandırmışdı.

Maqsud Şeyxzadənin ilk kitabları isə otuzuncu illərin lap əvvəllərindən işıq üzü görür: o, bir-birinin ardınca “On şeir”(1932) , “Ündaşlarım”(1933), “Üçüncü kitab” (1934), “Cümhuriyyət” (1935) və başqa kitablarını nəşr etdirir. Bu kitabların aparıcı pafosunu təzə həyatın tərənnümü təşkil edirdi. Gənc şair yanmayan yaşadığı, çiyin-çiyinə qurub yaratdığı yaşıdlarının , yoldaşlarının, zamandaşlarının əhvali-ruhiyyəsini əks etdirirdi. Məhz buna görə də, o kitablarından birini elə “Ündaşlarım” adlandırmışdı. Təzə yaradıcılığa başlayan şair onun hayqırığına, ününə, avazına, səsinə səs verən insanları öz qəlbinə ən yaxın adamlar hesab edirdi.  Xüsusi vurğulamaq yerinə düşər ki, Maqsud Şeyxzadənin və Rəsul Rzanın ilk şeirlərindəki coşqun əhvali-ruhiyyənin ictimai-siyasi məzmunu da, bədii şəkli də həmahəng idi. Aşağıdakı sətirlər, həqiqətən də, yalnız Maqsud Şeyxzadə və Rəsul Rza nəslinin deyil, sonrakıl neçə-neçə nəsillərin də ürək çırpıntılarının , könül səslərinin lirik ifadəsi idi:

“Bir səs deyir:

Rza, durma!

Rza, yaz!

Yaza, yaz!

Qarşı gündən gülümsəyən

yaraşıqlı yaza, yaz!

Qırçın tarla,

faraş qoza,

bol pambıqlı yaza, yaz!

Bu səs mənə əmr edir.

Bu səs

səsi səsim olan

bir varlığın əmridir!”[9]

                            (1931)

“Ündaşlarım”la bu sətirlərin yazılış tarixi də eyni idi. Bir neçə il keçəndən sonra gənc şairin bu məşhur poetik xitabını ədəbi tənqid yüksək qiymətləndirmişdi. Akademik Məmməd Arif yazırdı ki, bu əsəri ilə şair poeziyaya özünəməxsus ifadə formasında yeni bir ruh gətirdi. Özünün təzəliyi, kəskinliyi və dolğun ideyası ilə fərqlənən bu şeir yalnız şəxsi, sevgi tematikasından kənara çıxmayan  lirika deyil, tamamilə yeni məzmuna malik bir lirika idi. Böyük münəqqid başqa bir mülahizəsində Rəsul Rza poeziyasının mahiyyətini daha dəqiq səciyyələndirmişdir:”Şair öz əsrinin, dövrünün oğlu olmalıdır. Bütün dünyada ilk dəfə yeni cəmiyyəti tərənnüm edən şairin sözlərində və təfəkkür tərzində də bu ilkinlik hiss edilməlidir”. (Məmməd Arif. Humanist poeziya. Ön söz. Rəsul Rza. Seçilmiş əsərləri. Dörd cildlik. I cild, Bakı, 1967. Səh. 7.).       

İyirminci-otuzuncu illərdə söz sənəti aləminə qədəm qoyanlar, xüsusən şeiriyyət meydanına atılan gənc qələm sahibləri bəşəriyyət tarixindəki ən çətin sınaqlardan biri ilə üz-üzə dayanmışdılar. Dünyada  insanın qarşılaşdığı və həll etməli olduğu son dərəcə mürəkkəb və çətin paradokslardan birinin şahidi oluruq; yeni formalaşdırılan cəmiyyətin bünövrəsini  və  özülünü də, onun bazisini və üstqurmunu da, yeni dünyanın bütün mədəni-ictimai sistemini və mənəvi-humanitar  institutlarını da təcrübəsiz yeniyetmələr yaradırdı. Bu möhtəşəm həyat və mədəniyyət yolunun ilk yolçuları da gənclər idilər. Yaşlı nəsil, qocalar, ustadlar, dünyagörmüş, təcrübəli qələm sahibləri milli mədəniyyətləri yenidənqurma və yaratma prosesində müxtəlif səbəblərədn iştirak etmirdilər.  Burada “yaşlı” nəsil sözünü ehtiyatla işlətmək lazımdır. Çünki Azərbayanda sovet hakimiyyəti qurulanda, iyirminci illərin əvvəllərində ədəbiyyatımızın korifeyləri, məşhur ustadlarımız hələ heç qocalmamışdı, orta yaşdakı sağlam, gümrah, qüdrətli və enerjili sənətkarlar idilər: Cəlil Məmmədquluzadə, Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev, Məmməd Səid Ordubadi və başqa mollanəsrəddinçilər   əllini təzəcə keçmişdilər. XX yüzilin bənzərsiz dahisi Hüseyn Cavid otuz yeddi yaşında, Üzeyirbəy Hacıbəyli və Y.V.Çəmənzəminli isə 30-35 yaşlı gənclər idi. Ömür boyu təqib və təzyiqlərdən iztirab  çəkən Azərbaycanın başqa bir 21 yaşlı bəxtsiz dahisi Cəfər Cabbarlı isə yeniyetməliklə təzəcə vidalaşmışdı. Amma o illərdə zaman fövqəladə   və qeyri-təbii bir sürətə malik idi. Çox vaxt ictimai-siyasi zaman öz hərəkətində təbii-bioloji zamanı qabaqlayırdı. Bu ictimai-siyasi zaman nəinki orta yaş həddinə çatmış qələm sahiblərini öz içinə buraxmırdı. Hətta öz daxilindəki, onunçün doğmalaşmış, onu gənclik eşqiylə vəsf edən  bir çox sənətkarları da öz içindən, öz bətnindən çıxarıb atırdı. İyirminci illərdə yalnız qırx yaşlı  Aleksandr Blok   deyil, iyirmi yaşını təzəcə keçmiş  Nikolay Qumilyov və Sergey Yesenin də çoxdan “qocalmışdı”. Bu cavan-qocalar zamanın qırmızı gəncliyi ilə ayaqlaşa bilmirdilər. Belə təzadlar Azərbaycan ədəbi mühiti üçün də təbii idi. Məsələn, otuzuncu illər gəncliyinin bir çox sənətkarlarımıza, o cümlədən C.Cabbarlıya münasibətini misal gətirə bilərik. Otuzuncu illərin əvvəllərində özü də gənc olmasına rəğmən, C.Cabbarlının yeni gəncliyin   həmlələrinə tuş gəlməsi yuxarıda söylədiklərimizə əyani sübut ola bilər. Ustad R.Rza özü mənsub olduğu gəncliyin C.Cabbarlıya münsibəti ilə bağlı bir sıra tipik situasiyaları həssaslıqla səciyyələndirmişdir.  Şair o dövrün mürəkkəb mənəvi münasibətlərini belə xatırlayırdı: “C.Cabbarlı məşhur bir dramaturq, hər gün adı rəngli afişalarda görünən bir yazıçı idi. Biz hələ ədəbiyyatda yeni-yeni dar-dar eləyən gənclər idik… Üç-dörd yoldaşla Kommunist küçəsiylə üzüyuxarı gedirdik. Cəfərə rast gəldik. Dayandıq. Salamlaşdıq. Cəfər çox hərarətli danışmağa başladı. “Mən nə yazsam, tənqidi əvvəldən hazırdır” deyirdi. “Siz də susub durursunuz. Cəfəri tənqid edəndə, maşallah, təbiniz rəvan olur…” Mən məqalədən çox narazı olduğumu dedim, elə bil Cəfərin gözlərində bir maraq oyandı. Diqqətlə üzümə baxdı. Elə bil məni birinci dəfə görürdü. Bəlkə də bu sözü gözləmirdi. Çünki o zamanlar bizdən də Cəfərin əsərləri haqqında haqlı-haqsız mülahizə yürüdənlər vardı. Bir neçə gündən sonra Azərbaycan Dram Teatrında çağırdığımız disputda Cəfəri tənqid edən məqalə müəllifini suya salıb çıxartdıq. Onda sağ-salamat yer qoymadıq. Cəfər son dərəcə riqqətlənmişdi. O, gənclərin bu müdafiəsindən çox məmnun qalmışdı…”[10]

Dahi rus şairi Vladimir Mayakovski poeziyasına münasibət R.Rza və M.Şeyxzadə yaradıcılığındakı mühüm poetik həmahənglik nöqtələrindən biridir. R.Rza və M. Şeyxzadə formalaşmaqda olan  yeni sosialist gerçəkliyinin ilhamlı tərənnümçüləri kimi şeiriyyət aləminə daxil olurlar. Yeni epoxanın söz sənəti qarşısına qoyduğu tələblər çətin və məsuliyyətli idi; yeni ədəbiyyat yalnız məzmunca yox, şəkilcə və formaca da tam yeni olmalı idi. İyirminci illərdən başlanan proletkultçuluq hərəkatı otuzuncu illərdə geniş vüsət almışdı. Hətta Puşkini də ədəbiyyat qatarından atmaq istəyənlərin həmlələri böyük şair vəfatının 100 illiyi münasibətilə keçirilən geniş miqyaslı tədbirlərin təsiri ilə bir qədər səngisə də, ümumilikdə klassik bədii dəyərlərin inkarı prosesi davam edirdi. Həmin dövrdə Mayakovski poetik sistemini milliləşdirmək tendensiyası məhz bu səbəbdən geniş vüsət almışdı. Yeni ictimai-siyasi münasibətlərin təsiri və təzyiqi nəticəsində  ilk əvvəl yeni dövrün bədii inikas imkanı kimi yalnız sərbəst şeir sistemi düşünülürdü. Gənc şairlər əruzu yaxına buraxmamaqla kifayətlənməyib, heca sistemindən də yan keçmək istəyirdilər. İyirminci illərin sonu və otuzuncu illərin əvvəllərində, demək olar ki, əksər şairlərin sərbəst vəznə müraciəti bu ehtiyacdan doğulmuşdu. Bütün yaradıcılıqları boyu yalnız milli-ənənəvi şeir sisteminə bağlılıqları ilə seçilən S.Vurğun, M.Müşfiq, Q.Qulam, H.Alimcan, Aybek, Mirtemir və başqa şairlərin sərbəst şeir yönündəki eksperimentləri dövrün ədəbi ab-havasına , poetik dəbinə uyğunlaşmaq, zamanla ayaqlaşmaq zərurətinin estetik ifadəsi idi. R.Rza və M.Şeyxzadə isə bu yolun böyük poeziya yoluna çevrilməsində gərgin əməyə qatlaşıb, böyük cəsarət nümayiş etdirdilər.

M.Şeyxzadənin və R.Rzanın V.Mayakovski yaradıcılığına münasibəti, bu sahədəki ardıcıl bədii axtarışları milli şeir hüdudlarını  aşaraq, Sovetlər Birliyinin  bütün türkdilli məkanında  geniş əks-səda doğurur. Onlar V.Mayakovskinin  poetik sistemini milli zəmində yenidən yaratmağı  ənənəvi şeir sisteminin ifadə və inikas imkanlarını genişləndirmək işi ilə  üzvi surətdə birləşdirirlər. Ədəbi nəslin bu yöndəki yaradıcılıq axtarışları barəsində Rəsul Rzanın bir sıra məqalələrində (“Gəncliyin sevimli şairi”, “Böyük müasirimiz”, “Vladimir Mayakovski”, “Yeni günlər carçısı” və s.) qiymətli fikirlər irəli sürülmüşdür[11]. Dahi rus poeziya inqilabçısının Azərbaycan və özbək dillərinə tərcüməsində R.Rza və  M.Şeyxzadənin xidmətləri də  əvəzsizdir. R.Rza V.Mayakovskinin “Lenin”, “Şlavarlı bulud” poemalarını və şeirlərini Azərbaycan dilində uğurla səsləndirmişdi. M.Şeyxzadə isə böyük şairin “Lenin” və “Yaxşı” poemalarını, lirikasını özbək dilinə çevirmişdi. V.Mayakovski poeziyasının son dərəcə qədim və milli ənənələrlə zəngin şeiriyyət mühitlərinə daxil olması Qərb və Şərq söz sənətinin bu  qədər yaxından və bu dərəcədə ilk dəfə təması idi. Özbək və Azərbaycan poeziyasının dərin qatlarına sirayət edən bu təmas bəlkə də ilkin uğurlu və  ən dərin Avrasiya estetik sintezi idi. Bu sintez yalnız otuzuncu illərdə bədii zövq və dünyagörüşlərinə güclü təsir etməklə öz estetik hərəkətini dayandırmadı. Milli poetikamızdakı bu ciddi yeniləşmənin əks-sədası sonrakı onilliklərdə də özünü büruzə verir, milli şeirin vəznindəki, metaforik düzümündə, zəngin və əlvan ahənglərində, bədii biçimindəki təzəliklərdə qabarıq surətdə nəzərə çarpır.

Tanınmış ədəbiyyatşünas alim Vaqif Yusifli R.Rza yaradıcılığını XX əsr Azərbaycan poeziyası kontekstində dəyərləndirərək yazır: “XX əsr Azərbaycan poeziyası üçün Rəsul Rza  kimdir?-sualı ilk baxışda çox sadə , hətta primitiv görünür. Axı bir sıra monoqrafiyalarda, dərsliklərdə, ədəbiyyat tarixi nəşrlərində həmin suala çox geniş, əhatəli cavablar tapmaq olar. Rəsul Rza sənəti  həm də ümumbəşəri olduğu üçün bu yaradıcılıq söhbəti dar milli sferada qalmamışdır. Böyük Nazim Hikmətdən tutmuş dünyanın bir çox görkəmli sənətkarları Rəsul Rza poeziyasına məhəbbətlərini gizlətməmişlər… Deməli, Rəsul Rza poeziyasının dərin milli və ümumbəşəri bir hadisə olduğunu açıqlayan onlarla, yüzlərlə faktı ortaya qoymaq olar.Ancaq bütün bunları bir kənara qoyub XX əsr şairi Rəsul Rzanın yaradıcılığına təkcə XX əsr poeziya hadisəsi deyil,  bir qədər daha geniş və qlobal zaman hadisəsi kimi baxaq. Böyük poeziya zamanında yaşamağa Rəsul Rza sənətinin enerjisi çatacaqmı? Tutaq ki, XXII ya XXIII əsrdə yazılacaq bir ədəbiyyat tarixində Rəsul Rzadan necə danışacaqlar: yoxsa “Zaman çətin bir də doğa o planeti” misrası yüz minlərlə unudulan mədhiyyə misralarının birinə çevriləcək? Yox, mən belə düşünmürəm. Çünki böyük Rəsul Rzanı gələcəyə bağlayan tellər o qədər güclüdür ki, bu mümkün deyil”[12]. Alimin yuxarıdakı düşüncə və mülahizələrinə haqq qazandıraraq vurğulamaq istəyirik ki, Rəsul Rzanın məşhur “Mayakovski” (1934) şeirini təkcə iki şairin qarşılıqlı münasibəti, ümumən, yalnız otuzuncu illər lirikasındakı  yenilik istəyinin və novatorluq pafosunun əksi kimi deyil, əslində hələ də davam edən modernist və postmodernist şeir təmayüllərinin məğzindəki, mayasındakı tükənməz poeitk enerjinin mənbəyi kimi qiymətləndirmək daha obyektiv dəyərləndirmədir. XXI yüzilin ilk onilliyi də atrıq təsdiq edir ki, Azərbaycan şeiri Rəsul Rzadan, özbək şeiri isə Maqsud Şeyxzadədən dərin poeziya novatorunu, üslub inqilabçısını tanımır.

Rəsul Rzanın gənclik çağlarında zamanın estetik ehtiyaclarına həmahəng tərzdə həyata keçirdiyi poeziya inqilabı olmasaydı, bəlkə də şeirimizi öz üslubları ilə zənginləşdirən məşhur altmışıncıların qazandığı uğurların miqyasları bugünkü kimi möhtəşəm olmazdı. İlk baxışda bir-birinə oxşamayan Ə.Kərim, M.Araz, V.Səmədoğlu, X.R.Ulutürk, F.Qoca, Ə.Salahzadə, A.Abdullanın və S.Rüstəmxanlı, Ç.Əlioğlu,  R.Rövşən, V.Bayatılı, Dilsuz, V.Bəhmənli kimi şairlərimizin uğurlu üslub və ifadə yenilikləri Rəsul Rzanın poetik islahatları baş vermədən mükəmməl və ruhumuzu oxşayan dərəcəyə çata bilməzdi.  Bu fikirləri Maqsud Şeyxzadə poeziyasının əks-sədası haqqında da söyləmək olar. XX yüzil özbək şeiryyətinin görkəmli nümayəndəsi, Özbəkistan xalq şairi  Əsəd Muxtar bilavasitə Şeyxzadə poetik islahatlarının davamçısı idi. Özbək altmışıncılarının ən parlaq nümayəndələri, Özbəkistanın xalq şairləri Erkin Vahidov, Abdulla Arif, Rauf Pərfi Öztürk, Aman Mətcan, Çolpan Erqaş, Mirəziz Əzəm və başqaları Maqsud Şeyxzadə poeziyasının həyatbəxş təsirindən güc almışlar.  Xüsusən  Rauf Pərfi lirikası  Qərb-Şərq  poetık sintezinin təkrarsız nümunəsidir. Özbək poeziyasındakı bu yeniləşməni təkcə Vladimir Mayakovski – Maqsud Şeyxzadə təsiri ilə də məhdudlaşdırmaq düzgün olmazdı. Burada qardaş türk xalqları ədəbiyyatına Rəsul Rzanın təsirini də nəzərə almaq lazımdır. Mərkəzi Asiya  və Azərbaycan ədəbiyyatşünaslığında Rəsul Rzanın ümumtürk şeiriyyətinə  qüvvətli təsiri yetərincə araşdırılmamışdır. Bu cəhətdən onun xüsusən  özbək poeziyasına yeniləşdirici və zənginləşdirici  təsiri məsələsi başqa bir tədqiqatın mövzusudur. Bu mənada R.Rzanın “Mayakovski” şeirini gənc şairin yalnız öz yaşıdlarına və zamandaşlarına  xitabı kimi yox, bəlkə də gələcək nəsillərə ünvanlanmış poetik manifesti kimi qiymətləndirmək daha ədalətlidir:

“Neçinmi sevdim Maykovskini  

                                              mən?

Oxu, bəlkə anladın bu sözlərdən.

Mən tüpürdüm hüsnə xal yapışdıran

                                şairlərin yoluna.

Durdum yeni şeirin qaravuluna.

“Tunc misralar durmuş səfə,

  hazırdırlar ölümə

                           və ölümsüz şərəfə…”[13]

Gənc şair öz poetik manifestində girişdiyi əzəmətli işin bütün məsuliyyətini, eyni zamanda, yeni şeir sisteminin bioqrafiyasını, onun doğuluş və yaranış anatomiyasını dəqiq ifadə etmişdir.

“Udaraq bu günün havasını,

könlümdə böyütdüm

şeirin gəlcək sevdasını”[14].

Şairin bu misralarına həssaslıqla yanaşmaq tələb olunur. Çox maraqlıdır ki,  müəllif  “Udaraq bu günün havasını” deyərkən, təbiidir ki, yaşadığı mühit və zamanla, ictimai-siyasi atmosferlə  bağlılığını təkid etmiş olur, amma nədənsə bu günün yox, gələcək şeirin sevdasından söz açır. Şair öz könlündə “şeirin gələcək sevdasını” böyütdüyünü  vurğulayır. Əlbəttə, poetik məna və məntiq ifadəsində həmişə  misilsiz ustalıq nümayiş etdirən şairi burada qeyri-dəqiqliyə yol verməkdə suçlamaq ağlasığmazdır. Gənc R.Rza nələr söylədiyini çox gözəl anlayırdı. O, bu günün havasını udaraq gələcəyin möhtəşəm şeir sarayını inşa etdiyini özünəməxsus yenilməz  bir iradə və sönməz ehtirasla aydın təssəvvür edirdi. Gənc qələm sahibi son dərəcə uzaq  poetik mənzillərə üz tutduğuna, başlanğıcında durduğu yolun birinci yolçusu olduğuna da, dindirmək istədiyi poeziya tellərinə indiyə kimi bir kimsənin barmaqlarının toxunmadığına da səmim-qəlbdən inanırdı:

“Yolumda kimsə cığır salmamış.

Mən elə bir maestroyam ki,                                  

dindirdiyim bu telləri

 kimsə çalmamış”[15].

Gən şairin həyatını və ilhamını həsr etdiyi poetik inqilabın çətinlikləri və məsuliyyəti bir yana. Onun gələcəyi, sonrakı taleyi, sonu necə olacaq?  Bu əzab və iztirablar gələcək nəsillərin könlündə əks-səda verəcəkmi? Poetik ənənələrlə zəngin bir millətin və məmləkətin şeir dünyasına  təzəlik gətirmək, onun zövqünü və estetik dünyagörüşünü yeni meyarlara, hələ sınanmamış bədii ölçülərə yönəltmək çox çətin və zor bir işdir. Cavan qələm sahibinin ötkəm inamı və fədakar cəsarəti bu gün də şeirsevərlərin qəlbini riqqətə gətirmək gücündədir:

“Nə qəm,

Dar qulaqlara xoş gəlməsə

                     nəğməm!”[16]

Bu misraların yaranmasından  yüz ilə yaxın vaxt keçsə də  o , hələ də sərbəst poeziyanın şərəfinə yazılmış ən səmimi və ən gözəl fəxriyyə kimi qiymətlidir. Böyük sənətkarın  könlündə böyüdüb bəslədiyi “şeirin gələcək sevdası”nın arzudan reallığa,  xəyaldan həqiqətə çevrildiyini anlamaq və görmək üçün də bu kifayət qədər yetərli bir müddətdir.

Ustad X.R.Ulutürkün yazdığı kimi, Şeyxzadə şeiriyyəti yalnız qafiyə xüsusiyyətlərinə görə deyil, həm də vəzninə, ahənginə, ritmik çevikliyinə, ən başlıcası poetik ruhuna görə Mayakovski poeziyasına son dərəcə yaxındır[17]. Şair əsərlərini ciddi təhlil əsasında müəyyənləşdirmək olar ki, M.Şeyxzadə V.Mayakovskinin şeir və poemalarını özbək dilinə çevirmə əsnasında yaradıcılığı dünya poeziyası tarixində tam yeni bir mərhələ olan böyük sənətkarın poetikası sirlərinə dərindən bələd olmuş, onun bədii yeniliyinin və özəlliyinin mahiyyətinə yaradıcı surətdə yanaşmışdır. Maraqlıdır ki, M.Şeyxzadənin yalnız sərbəstdə yazdığı şeirlərində  deyil, heca vəznindəki əsərlərində də V.Mayakovski ruhu qabarıq tərzdə nəzərə çarpmaqdadır. Məhz buna görə də Şeyxzadə irsində heca vəznindəki şeirlər üstünlük təşkil etsə də, biz onun Mayakovski yolunun yolçusu olduğunu vurğulayırıq. Çünki Mayakovski təsiri və ruhu görkəmli özbək şairinin sərbəst şeirlərində necə aydın  görünürsə, hecadakı əsərlərində daha dərin mövqeyə malikdir. Burada iki böyük sənətkatın mənəvi təması zahirən , şəklən o qədər aydın nəzərə çarpmasa da, bədii təsvir vasitələrinin, mübaliğə və teşbehlərin, poetik məcaz və bənzətmələrin ruhunda, canında duyulmaqdadır. Məsələn:

“Milyon-milyon qozalar

Qalxıb ağ yumruqlar tək.

Cahangirlər aləmin

Qorxudub ürküdəcək”[18].

Etiraf edək ki, milyon-milyon ağappaq qozaları-ağ yumruqlar kimi mənalandırmaq, bunula kifayətlənməyib, bu gözəl və zərif gözəlliyin cahangirlər dünyasını qorxudub-ürkütməsini vurğulamaq yalnız bədii təxəyyülün gücü ilə reallaşan bir iş deyil. Burada böyük Mayakovskinin dəst-xətti, dahi sənətkar arsenalından gəlmə nüans və əlamətlər göz qabağındadır. Başqa bir misal :

“Dağların zirvəsində  

Günəş solğun bir lalə.

Guya aləm meyini

Qaldıran bir piyalə”[19].

Bu misralardakı epitetlər də dahi üslub inqilabçısının dünyaya baxış  bucağına uyğunluğu ilə nəzər-diqqəti çəkir. Yəni “Günəş-solğun lalə” metaforası yalnız misilsiz inqilab nəğməkarının poetik ehtirasları və cəsarəti ahəngində  köklənmə nəticəsində doğula bilərdi. Daha bir nümunə:

“Sən torpağın ustası:

Qazır, eşir, çapırsan.

Bir sehkar sayağı

Qaradan ağ tapırsan

                      və yaxud 

Sən pambığın şairi,

Mən şeirin bağbanı”[20].

Şair cəsarətlə əməkçi insanı, əkinçini şairə, şairi isə dünyanı gözəlləşdirən, zənginləşdirən əkinçiyə, bağbana bənzədir. Bax elə bu təşbeh və bənzətmələrin məğzində də böyük rus şairi ilə ruhdaşlıq, ustad Mayakovski ilə ahəngdaşlıq  hiss olunmaqdadır. Məşhur özbək ədəbiyyatşünası, professor Azad Şərəfiddinov bu iki sənətkarın yaradıcılıq əlaqələrinə toxunaraq , aşağıdalıları yazmışdır: “30-cu illərin ortalarından etibarən Mayakovski yaradıcılığına daha da dərindən nüfuz etmək, onun əsərlərini çevirmək nəticəsində Şeyxzadə poeziyasında yeni xüsusiyyətlər əks etməyə başladı. O, indi öz ustadından təkcə bəndlər yaradıb qurmaq, misraları sıralamaq sirlərini  deyil, eyni zamanda, özünəməxsus ifadə tərzini, tamamilə yeni obrazlar formalaşdırmağı öyrəndi. Bax elə Mayakovskidən öyrənməyin, poetik mədəniyyət incəliklərini mənimsəməyin   ən çətin və mürəkkəb tərəfləri də bunda idi. Məlumdur ki, Mayakovski poeziyaya tam yeni obrazlar dünyasını gəirdi. Onun poetik surətləri son dərəcə gözlənilməz olub, ilk baxışda, hətta qeyri-təbii duyulurdu. O,  gündəlik həyat hadisələrindən və təfsilatlarından poetik obraz yaratmaqda intensiv istifadə etdi, hər bir bədii detalı dövrün mühüm cəhət və əlamətlərini ifadə edən ədəbi vasitəyə çevirdi. Mayakovski şeirlərində güclü mübaliğə əsasına qurulmuş surətlər üstünlük təşkil edir. Bunların hamısı mövcud həyat və mühiti mübaliğədar tərzdə, özünəməxsus şəkildə əks etdirməyə, əsər realizmini və gerçəkliklə  bağlılığını gücləndirməyə yönəlmişdir. M.Şeyxzadə Mayakovskidən öyrənmənin ikinci mərhələsində məhz bu məsələlərə – poetik obraz yaratma pirinsiplərini mənimsəməyə ciddi fikir verdi. Bu yaradıcı öyrənmənin  nəticəsində şairin lirikasında həyatın təhlili dərinləşdi, poetik hissiyat və emosiyalar zənginləşdi, bədii  orijinallıq daha da gücləndi”[21]. Maqsud Şeyxzadənin həmin dövrdə yazılmış bir çox şeirləri yuxarıda deyilənləri təsdiq edir. O illərin lirikasına mənsub uğurlu nümunələrdən birində -“Qaravul” şeirindəki emosional və obrazlı sətirlər diqqəti özünə cəlb edir:

“Nəqş edib nəğməni zülmət qoynuna,

Süd kimi yolları içməkdə  gözü,

Kolxoz köhləninin qonub boynuna,

Dəmir tək cingildər  nəğmənin sözü.

Gözündə yuxunun busələri yox,

Üfüqə göz dikib birdən sorar o:

– Kim o? Kim o? Kim o?…”[22]

Bu misralardakı poetik ahəng, ritmik ardıcıllıq, qafiyə və bənd quruluşu böyük rus şairinin şeiriyyətindəki  özünəməxsusluqlardan xeyli fərqlidir. Bu parça və ümumən şeir sərbəst vəzndə deyil, əksinə, hecada, özü də onun ən geniş yayılmış on birliyində yazılmışdır. Amma zülmət qoynuna nəqş olunmuş nəğmə, süd kimi yolları içən göz , köhlən boynunda dəmir tək cingildəyən nəğmə, gözündə yuxunun busələri kimi epitet və metaforalar Mayakovski qələmindən çıxmış  məşhur obrazları andırır. Əgər R.Rza daha çox sərbəst şeirdə Mayakovski ruhunu və poetik təcrübəsini, onun estetik dünyagörüşünü yaradıcı şəkildə nümayiş etdirirdisə, M.Şeyxzadə bu mənəvi-estetik  həmahəngliyə heca poetikası daxilində, ənənəvi şeir müstəvisində nail olmağa can atırdı. Məhz buna görə də R.Rza və Mayakovski bədiyyətinin qovuşmasına da, Mayakovski və M.Şeyxzadə poetik sintezinə də eynicinsli estetik təcrübələr kimi yox, daha çox  özünəməxsus və təkrarsız estetik reallıqlar kimi yanaşılmalıdır. Məsələn, aşağıdakı parçaya da diqqət yetirək:

“Amma bu günləri, dəqiqələri,

Bəxtə hüquq verən vəsiqələri –

Ürəyin var gücü, avazı ilə

Yüksək pərdələrdə vəsf etmək gərək,

Ta ki…

Gözəllik xadimi olsun hər ürək!”[23]

Və yaxud şairin tut ağacı haqqındakı adi, eyni zamanda, səslənməsinə və ifadəsinə görə qeyri-adi duyulan sətirlərinə fikir verək:

“Haçan düşsə ona göz,

Qəlbimdə yanar bu söz:

-Tutzarlarım, tez böyü,

İpəkləşsin hər kolxoz!

İpəkləşsin hər bir qız!

İpəkləşsin el-ulus!”[24]  

Hər iki parçada şairin deyim və ifadə tərzində  bir yenilik, qeyri-ənənəvilik nəzərə çarpmaqdadır. Bu təzəlik – təravətli xitablar isə yalnız orijinal görünmək xatirinə söylənməmiş, daha çox şeirin təsir gücünü və emosionallığını artırmağa yönəlmişdir. Şairin “Gözəllik xadimi olsun hər ürək!” misrası və “İpəkləşsin”  metaforası ilə başlanan sətirləri sözün əsil mənasında bədii kəşflərdir.

Maqsud Şeyxzadə və Rəsul Rza yaradıcılığının başlanğıcındakı bədii paralelliklər, ilkin mərhələlərindəki uyğun nöqtələr iki qardaş poeziyanın baş yollarının həmahəngliyindən, eyni etno-poetik sistemin hasiləsi kimi  reallaşmasından xəbər verir. Onların təkcə otuzuncu illərdəki  bədii axtarışlarında deyil, sonrakı ədəbi dövrlərdə də bir-birini tamamlayan, oxşar ədəbiyyat yollarından keçib getdiklərini müşahidə edirik. 40-cı illərdəki ehtiraslı vətənpərvərlik və sülhə çağırış lirikasında da , 50-ci illərin ortalarından başlayan yaxın keçmişin  yenidən dəyərləndirilməsi ruhu ilə yoğrulmuş səmimi izhar  və etiraf lirikasında da, nəhayət, altmışıncı illərdən vüsət alan milli özünəqayıdış və özünütəsdiq lirikasında da R.Rza və M.Şeyxzadə özlərinin misilsiz tarixi missiyalarına, söz sənətinin və talenin güvənclə yalnız onlara bəxş etdiyi imkanlara müvafiq tərzdə qələm çaldılar.  Xüsusən 60-cı illərdə bu iki böyük sənətkar sanki bu zamanlara sağ-salamat gəlib çatdıqlarına  və öz nəsildaşlarının, demək olar ki, barmaq ilə sananan nümayəndələri olduqlarına görə, on qat, yüz qat artıq ağrı və məsuliyyət ilə yazıb-yaratdılar. M.Şeyxzadə  və R.Rzanın bu dövrdə  ərsəyə gətirdiyi, nəşr etdirdiyi əsərlər, kitablar məhz belə söyləməyə ciddi əsas verir. Ustad ədəbiyyatşünas alim, akademik Bəkir Nəbiyev Səməd Vurğun və Süleyman Rüstəm pleyadasının tarixi rolunu və taleyini təhlil edərkən ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin müdrik kəlamlarını misal gətirərək aşağıdakıları yazmışdır: “Ümummilli lider Heydər Əliyev bu məsələyə özünə xas olan müdrikliklə böyük bir aydınlıq gətirmişdir. O, hələ 1996-cı ildə, S.Rüstəmin yubileyində söylədiyi nitqində deyirdi: “Tarix tarixdir. Onun hər bir mərhələsinin, hər bir səhifəsinin özünəməxsus mənası, müsbət və mənfi cəhətlər vardır… Akademik Bəkir Nəbiyevin Süleyman Rüstəmin  yaradıcılığı haqqında danışarkən (mən həmin yığıncağın məruzəçisi idim) şairin partiya, komsomol, sovet hakimiyyəti, sovet ideologiyası haqqında yazmasına müəyyən qədər bəraət qazandırmağa çalışırıdı.

1920-1930-cu illər ağır repressiya illəri olubdur. Bizim xalqımız çox itkilər veribdir. Biz bu repressiya illərini ürək ağrısı ilə xatırlayırıq. İtirdiyimizi itirmişik, ancaq şükür etməliyik ki, qalanlar, bu xatadan qurtaranlar, repressiyalardan xilas olanlar bizim mədəniyyətmizi, ədəbiyyatımızı, təhsilimizi, həyatımızın başqa sahələrini yaradıblar…

İndi kimsə hesab edir ki, o vaxtlar gərək Səməd Vurğunu da həbs edib öldürəydilər, Rəsul Rzanı, Süleyman Rüstəmi də öldürəydilər. Onda deyərdilər ki, bunlar qəhrəman idi və biz oturub onlara da  on illərlə ağlayacaqdıq. Yenə də deyirəm, biz Allaha şükür etməliyik ki, belə insanlar o ağır dövrdə o xatalardan qurtara bildilər. Əgər 30-cu illərdə o itirdiklərimizlə yanaşı Səməd Vurğun, Rəsul Rza, Süleyman Rüstəm və bizim o nəsildən olan digər görkəmli şairlərimiz olmasaydı, onlar yazıb-yaratmasaydılar, indi bizim tariximizin o dövr ədəbiyyatı, mənəviyyatı, mədəniyyəti nədən ibarət olardı? Mən bizim ədəbiyyatımızı Səməd Vurğunsuz, Rəsul Rzasız, Süleyman Rüstəmsiz təsəvvür edə bilmirəm”.

Dahiyanə mülahizələrdir!”[25].

Dahi öndərin tarixi həqiqətləri dərindən və obyektiv ümumiləşdirən bu fikirlərini Səməd Vurğun və Rəsul Rza nəslinin bütün görkəmli və vətənpərvər nümayəndələrinə, ümumən, keçmiş Sovetlər Birliyində yaşayıb-yaratmış əksər  istedadlı və əzabkeş insanlara    şamil etmək olar.

Qaynaqlar:

1. Maqsud Şeyxzadə. Seçilmiş əsərləri. İki cilddə. I cild. Bakı, Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı, 1972.
2. Xəlil Rza. Maqsud Şeyxzadə. Bakı, 1978.
3. Rəsul Rza haqqında kitab-albom. (Tərtib və ön söz Dr.Prof. Bağır Bağırovundur). Bakı, “İşıq” nəşriyyatı, 1987.
4. Rəsul Rza. Çinar ömrü. Bakı, Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı, 1990.
5. Rəsul Rza. Seçilmiş əsərləri. 4 cilddə. Birinci cild, Bakı, Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı, 1967.
6. Rəsul Rza. Məqalələr. Bakı, Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı, 1967.
7. “Ədəbiyyat qəzeti”, 16 aprel, 2010-cu il.
8. Özbək sovet ədəbiyyatı tarixi. Daşkənd, “Okutuvçi” nəşriyyatı, 1990.
9. Maqsud Şayxzoda. Dünyo bokiy. Toşkent, Ğofur Ğulom nomidaqi Adabiyot va sanat naşriyotı, 1988.
10. “Ədəbiyyat qəzeti”, 21 may, 2010-cu il.

[1] Maqsud Şeyxzadə. Seçilmiş əsərləri. İki cilddə. I cild. Bakı, Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı, 1972, səh.8.  

[2] Xəlil Rza. Maqsud Şeyxzadə. Bakı, 1978, səh.9.

[3] Xəlil Rza. Maqsud Şeyxzadə. Bak,  1978, səh.10.

[4] Rəsul Rza haqqında kitab-albom. Bakı, “İşıq” nəşriyyatı, 1987, səh.32

[5] Rəsul Rza. Çinar ömrü. Bakı, Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı, 1990, səh.181.

[6] Rəsul Rza. Çinar ömrü. Bakı, Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı, 1990, səh.182.

[7] Xəlil Rza. Maqsud Şeyxzadə. Bakı, 1978, səh.10-11.

[8] Rəsul Rza haqqında kitab-albom. Bakı, “İşıq” nəşriyyatı, 1987, səh.24.

[9] Rəsul Rza. Seçilmiş əsərləri. 4 cilddə. Birinci cild, Bakı, Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı, 1967, səh.83.

[10]  Rəsul Rza haqqında kitab-albom. Bakı, “İşıq” nəşriyyatı, 1987, səh.30.

[11] Rəsul Rza. Məqalələr. Bakı, Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı, 1967.

[12] “Ədəbiyyat qəzeti”, 16 aprel, 2010-cu il.

[13] Rəsul Rza. Seçilmiş əsərləri. 4 cilddə. Birinci cild, Bakı, Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı, 1967, səh.232.

[14] Rəsul Rza. Seçilmiş əsərləri. 4 cilddə. Birinci cild, Bakı, Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı, 1967, səh.233.

[15] Rəsul Rza. Seçilmiş əsərləri. 4 cilddə. Birinci cild, Bakı, Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı, 1967, səh.233.

[16] Rəsul Rza. Seçilmiş əsərləri. 4 cilddə. Birinci cild, Bakı, Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı, 1967, səh.233.

[17] Xəlil Rza. Maqsud Şeyxzadə. Bakı, 1978, səh.17.

[18] Maqsud Şeyxzadə. Seçilmiş əsərləri. İki cilddə. I cild. Bakı. Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı, 1972, səh.81.

[19] Maqsud Şeyxzadə. Seçilmiş əsərləri. İki cilddə. I cild. Bakı. Azərbaycan Dövlət nəşriyyatı, 1972, səh.92.

[20] Maqsud Şeyxzadə. Seçilmiş əsərləri. İki cilddə. I cild. Bakı. Azərbay7can Dövlət nəşriyyatı, 1972, səh.191.

[21] Özbək sovet ədəbiyyatı tarixi. Daşkənd, “Okutuvçi” 1990, səh. 326

[22] Maqsud Şayxzoda. Dünyo bokiy. Toşkent, Ğofur Ğulom nomidaqi Adabiyot va sanat naşriyotı, 1988, səh.54.

[23] Maqsud Şayxzoda. Dünyo bokiy. Toşkent, Ğofur Ğulom nomidaqi Adabiyot va sanat naşriyotı, 1988, səh.65.

[24] Maqsud Şayxzoda. Dünyo bokiy. Toşkent, Ğofur Ğulom nomidaqi Adabiyot va sanat naşriyotı, 1988, səh.74.

[25]  “Ədəbiyyat qəzeti”, 21 may, 2010 -cu il