Antik Köçəri Xalçalarında Keçi Simvolu

Avqust 21, 2025 Arxitektura

Giriş: Unudulmuş Totem

Qafqaz dağları, İran yaylaları və Mərkəzi Asiya çöllərində minilliklər boyu köçəri xalqların yanında bir canlı yürüyüb – yalnız təsərrüfat heyvanı kimi deyil, həm də ruhi yoldaş, təminatçı və müqəddəs bir simvol kimi. Bu canlı keçidir.

Antik köçəri xalçalarda keçi hər zaman real şəkildə təsvir olunmur; onun varlığı çox vaxt stilizə olunmuş buynuzlar, həndəsi bədənlər və təkrarlanan tayfa motivləri şəklində kodlaşdırılır. “Həyat ağacı”, “qoç buynuzu”, “əqrəb” kimi simvollar tekstil ikonoqrafiyasında çox işlənmiş olsa da, keçi bir əsas totem kimi təəccüblü dərəcədə az tədqiq olunub.

Bu məqalə keçini türk dünyasının köçəri toxuculuq sənətində ən qədim və davamlı motivlərdən biri kimi yenidən təqdim etməyi məqsəd qoyur — bu simvol həyatda qalmaq, məhsuldarlıq, güc və nəsil kimliyi ilə dərindən bağlıdır. Tarixi mənbələrə, toxuculuq analizlərinə və mədəni motiv müqayisələrinə əsaslanaraq, keçinin yalnız çəmənliklərdə deyil, həm də naxışlarda necə yaşadığını araşdıracağıq.

1. Köçəri Həyatında və Mifologiyada Keçi

Qəşqay, Şahsevən, Qaraqalpaq, Türkmən və digər köçəri tayfaların həyatında keçilər sadəcə heyvan deyildi. Onlar səhərin ilk səsi, uşaqlar üçün ilk qida və yun mənbəyi, bəzən isə aclıq dövründə sonuncu qidalanan canlı olublar. Keçilər çevik, dözümlü və sərt şəraitə uyğunlaşan varlıqlar idi – köçəri xalqlar kimi.

Bu praktiki yaxınlıq keçinin müqəddəsləşdirilməsinə gətirib çıxardı. Türk mifologiyasında keçi – xüsusən buynuzlu erkək – məhsuldarlıq, qoruma və güc simvolu olub. “Dədə Qorqud” kimi dastanlarda keçi buynuzu kişi gözəlliyinin və igidliyin rəmzidir. Şaman rituallarında keçi dəriləri və buynuzları məhsuldarlıq və maldarlıq bərəkəti üçün istifadə olunub.

Bəzi oğuz-türk kosmologiyalarında keçi sərhəd canlısı kimi qəbul olunur – bir ayağı dünyada, digər ayağı ruhi aləmdə – dağ ilə göyü birləşdirən varlıq. Bu baxımdan o, mənəvi davamlılığın və tayfa ardıcıllığının qüdrətli simvoluna çevrilmişdir.

2. Xalça və Tekstil Sənətində Vizual Simvolizm

Keçi simvolunun çətinliyi onun abstrakt şəkildə ifadə olunmasındadır. Antik köçəri toxuculuğunda – xüsusilə xovlu xalçalar, sumak çantaları və kilimlərdə – keçi nadir hallarda realist şəkildə təsvir olunur. Əvəzində, o stilizə olunur – ən güclü elementlərinə parçalanır: buynuz, sinə, duruş.

Ən məşhur təmsil “keçi buynuzu” motividir – qoşa spiral, S-şəkilli və ya qarmaqvarı formalar, çox vaxt qoç buynuzu ilə səhv salınır. Qoç və keçi bəzən simvolik olaraq qarışsa da, keçi buynuzu adətən daha uzun, budaqlanan və bəzən güzgüvari şəkildə təsvir olunur – simmetrik medalonlar və ya mərkəzi ox motivləri yaradır. Bu naxışlar Şahsevən sumak panellərində və Quba xalçalarında görünür və kişi enerjisini, bərəkəti və qorunmanı ifadə edə bilər.

Başqa bir yayılmış formalaşdırma “dayanmış keçi” fiqurudur – dikbucaqlı bədənli, iki dik qulaqlı və ya buynuzlu fiqurlar kilim və ya düz toxunmuş parçalarda görünür. Bu formalara Qaraqalpaq, Özbək və Anadolu tayfa tekstillərində tez-tez rast gəlinir.

Bəzi toxumalarda bütün kompozisiya məhsuldarlıq simvolları ətrafında qurulur: dişi keçi bədəni romblar (lozenge) və daraqvarı elementlərlə birlikdə göstərilərək analıq və süd bolluğunu ifadə edir.

3. Regional Nümunələr və Totem Varyantları

Cənubi Qafqaz və Azərbaycan: Quba və Qarabağ bölgələrində antik xovlu xalçalarda medalonları əhatə edən stilizə olunmuş buynuzlu heyvan fiqurları görünür – bəziləri məhz keçi ola bilər, xüsusilə toy cehizi və uşaq qoruması temalı xalçalarda. Borçalı və Şirvan xalçalarında keçi buynuzu spiralları xarici haşiyələrdə bəzək və qoruyucu simvol kimi təkrarlanır.

İran Şahsevən və Qəşqay: Şahsevən sumak çantalarında keçi buynuzu motivi mafrəş panellərinin mərkəzi totemi kimi yerləşdirilir. Qəşqay qadınları keçi motivlərini həm çadır lentlərinə, həm də mərasim kilimlərinə daxil edir – çox vaxt quş, ağac və daraq formaları ilə birlikdə – həyat verən simvolların tam spektri.

Mərkəzi Asiya: Türkmən və Qaraqalpaq tayfaları arasında keçilər qışda sağ qalmaq və köçəri sərvət rəmzi idi. Keçi motivləri hissə-hissə toxunmuş keçə xalçalarda (şırdak) və xovlu bəzək parçalarda yer alır. Bəzi erkən Yomut və Təkə xalçalarında “gül” strukturları arasında keçi fiqurlarına bənzəyən formalar var – bu elementlər uzun müddət alimlər tərəfindən gözardı edilib.

4. Funksiya və Dizaynda Keçi Simvolizmi

Keçi simvolları çox vaxt toxuculuğun ən qoruyucu yerlərində yerləşdirilir – dörd künc, mərkəzi medalon və ya yan haşiyələr – bu da onların apotropik (qoruyucu magiya) rolunu göstərir. Tayfa inancında keçi simvolunu bu vizual keçid nöqtələrində yerləşdirmək onun ruhunu çağırmaq demək idi: çevik, resurslu və həyat verən varlıq.

Bundan əlavə, keçinin abstrakt varlığı tayfa imzası funksiyası daşıyırdı: bəzi motivlər tayfa mənşəyi, ailə xətti və ya mövsümi köç yollarını göstərirdi. Toxunmuş keçi buynuzu yalnız estetik bir element deyil — mənsubiyyət və inanc bəyanatı idi.

5. Bu Simvolu Yenidən Qazandırmaq

Bugünkü antik xalça bazarında keçi qədər yanlış anlaşılan və səhv təyin olunan az simvol var. Satıcılar onu tez-tez ram buynuzları, əqrəblər və ya sadə spiral bəzəklərlə qarışdırır. Halbuki, dərin oxunuş toxuculuğun həyatda qalmaq, mif, cinsiyyət və torpaqla bağlı olan hekayəsini açır.

Keçi simvolunu doğru şəkildə tanıyıb adlandırmaqla, biz unudulmuş bir mənanı bərpa edirik. Bu toxuculuqlar bəzək deyil, yaddaş və inancın daşınan məbədləridir.

Kimlik və orijinallığın yüksək qiymətləndirildiyi bu dövrdə, bu totemik köklərə diqqət çəkmək təkcə elmi deyil, həm də mənəvi borcdur.

Nəticə: Yaşayan Naxış

Keçi — sadə və müqəddəs formasında — köçəri irsin arğac və ilmələrində hələ də sıçrayır. Kilimin zolaqlarında dik duran və ya haşiyə spiralında bükülmüş formada olsa da, o, ata-baba müdrikliyinin qoruyucusudur.

Biz – kolleksiyaçılar, alimlər və bu xalçaların qoruyucuları – bu naxışlara bir daha, daha diqqətlə, daha ehtiramla baxmağa dəvət olunuruq. Çünki simvolların rəqsində keçi itib getməyib. O, görünmək üçün gözləyir.