Әманәтә хәйанәт

Тарихи сахтакарлыг
2008-ҹи ил октйабр айынын 21 дә Алфред Нобелин анадан олмасынын 175-ҹи иллийи тамам олур.

Әманәтә хәйанәт
Алфред Бернһард Нобелин анадан олмасынын 175-иллийидир

 ХIХ әсрин икинҹи йарысында Русийада фәалиййәт ҝөстәрмиш исвеҹли ихтирачы вә саһибкар Алфред Нобел өлүмүндән бир ил габаг вәсиййәт етмишдир ки, бүтүн вар-дөвләти (бунларын ичәрисиндә Бакы нефтиндән газанылан сәрма-йә) бәшәриййәтә даһа чох хейир верән шәхсләри һәвәсләндирмәк мәгсәдилә Исвеҹ һәм Норвеҹ краллыгларында йарадыласы хүсуси фонда йөнәлдилсин. 1900-ҹу илдә йарадылмыш фонд о замандан бәри ән ҝөркәмли алимләрә, әдибләрә, өндәрләрә Нобелин адыны дашыйан чох нүфузлу мүкафатлар пайлайыбдыр.

Бу мүкафатлар һәр ил декабрын 10-да – Нобелин вәфат етдийи ҝүн бәйан олунур вә нөвбәти илин башланғыҹында тәнтәнәли шәраитдә Исвеҹ крал аиләсинин иштиракы илә лауреатлара тәгдим олунур. Тәлтиф олунанлара гызыл медал, диплом вә 2 милйон Исвеҹ крону (инди 150 мин евро), йахуд 225 мин АБШ доллары һәҹминдә банк чеки верилир.

Нобел мүкафатлары фонду асылаҹагсыз, гейри-һөкүмәт тәшкилатыдыр. Өзү өзлүйүндә лауреатлыға намизәдләрин ирәли сүрүлмәси, бунларын мүзакирә едилмәси вә сон сечим кечирмәси просесләринә гарышмыр. Һәмин вәзифәләр сәрбәст ишләйән бөлмәләрин үзәринә гойулубдур.

Һазырда Нобел фонду һәмчинин Нобел симпозиумуну да идарә едир. Бу гурума 1966-ҹы илдән башлайараг, әсасән, Исвеҹ банкынын айырдығы малийә йардымы ҝөстәрилир.

1968-ҹи илдә Исвеҹ банкы өзүнүн 300-иллик йубилейи илә әлагәдар тәклиф етмишдир ки, Нобелин вәсиййәтиндә гейд олунан елми саһәләрлә йанашы игтисадиййат үзрә дә мүкафатлар айрылсын. Исвеҹ Крал Елмләр Академийасы, илкин мүкафатларын верилмәсинә даир принсипләрә вә гайдалара уйғун шәкилдә һәмин ихтисас үзрә мүкафат верән гурумун сәлаһиййәтләрини өз үзәринә ҝөтүрдү. Игтисадиййат саһәсиндә мүкафат да декабрын 10-да, башга мүкафатларын ардынҹа бәйан едилир. Биринҹи дәфә о, 1969-ҹу илдә верилмишдир. Рәсми ады – Алфред Нобелин игтисадиййат үзрә хатирә мүкафатыдыр.

Лакин Нобел фондунун статусу, һәмчинин мүкафатлары пайлайан гурумун фәалиййәтинин тәнзимләмәсинә мәхсус гайдалар хүсуси комитә тәрәфиндән заһирән вәсиййәтин шәртләринә уйғун, маһиййәтҹә исә вәсиййәтә зидд шәкилдә ишләниб һазырланыбдыр.

Белә ки, физика вә кимйа саһәсиндә мүкафатлары, һәм дә игтисадиййат үзрә мүкафаты верән Крал Елмләр Академийасы, һабелә физиолоҝийа вә тәбабәт саһәсиндә мүкафатлары верән Стокһолм Каролин Тибб-Ҹәрраһиййә Институту нәдәнсә, һәр бир мүкафаты, бир гайда олараг, үч нәфәр арасында бөлүр. Беләликлә, елмин бу ҝүн ән ваҹибли истигамәтләринә тәкан верәси вәсаитин тәмәркүзләшмәси пуча чыхарылыр. Бу, Нобелин вәсиййәтинә зиддир. Ахы вәсиййәт саһиби, онун өз сөзүнә ҝөрә, истәрди ки, тәсис етдийи мүкафат елмлә мәшғул олан «әлиашаҹы хәйалпәрвәр»ләри руһландырсын.

Башга зиддиййәт ондан ибарәтдир ки, мүкафатлары чохдан өтүб кечмиш илләрдә әлдә едилән наилиййәтләрә ҝөрә верирләр. Бу мүкафатлары, бир гайда олараг, йаша долмуш профессорлар алыр. 1999-ҹу иләдәк физика саһәсиндә Нобел комитәсинә башчылыг едән С.Јарског дейирди ки, «һәтта ҝөз габағындакы намизәд бу мүкафаты ҝөзләйиб алмаг үчүн мөһкәм ҹансағлығына малик олмалыдыр». Мүкафат, бәшәриййәтә ән чох хейир вермәк игтидарында олан алимләрин ишини сүрәтләндирән амил олмаг әвәзинә елми ишчиләрин тәгаүдүнү бировуз артыран әлавәнин бәнзәринә дөнүбдүр.

Тәәҹҹүблү дейил ки, әсли норвеҹ олан америкалы милйончу Фред Кавли йени елми мүкафат тәсис етдийи барәдә бәйанат йайыбдыр. Ҝөзләдилдийинә ҝөрә мүкафат Нобел мүкафаты илә рәгабәтли оласыдыр. Бир милйон АБШ доллары һәҹминдә бу мүкафат илашыры үч елми саһә – астрофизика, нанотехнолоҝийалар, бейнин өйрәнилмәси саһәләри үзрә вериләсидир. Тәлтифетмә мәрасими Нобел мүкафатларынын елан едилмәсиндән әввәл – сентйабр айында (биринҹи дәфә – 2008-ҹи илдә) кечириләсидир. Кавлинин дедийинә ҝөрә, йени мүкафат, өз тәдгигатлары илә дөнүш йарадан алимләрин ширникләндирмәсини сүрәтләндирмәк үчүндүр.

Нобелин вәсиййәтинин әдәбиййата аид бәнди дә дүзҝүн йозулмайыбдыр. Вәсиййәтә ҝөрә, әдәбиййат үзрә мүкафат алмагдан өтрү әсәрин «идеалист истигамәтли» олмасы бәседиҹи шәртдир. Бурада һәр һансы бәдии әдәбиййат һаггында һеч нә дейилмәйибдир. Дәгиг мәна дашыйан «идеалист истигамәтли» ифадә ону идеализм илә материализм арасындакы гаршыдурмайа аид етмәк нәтиҹәсиндә өз мүәййәнлийини итирмишдир.

Нобел ишҝүзар адам – практик иди вә онун заманындакы фәлсәфи бахышларын мүбаризәси ону гәтиййән марагландырмырды. О, идеализми практисизм илә тутушдурурду. Вәсиййәтдә сөз елми нәзәриййәләрин вә елми фантастиканын кағыз үзәриндә ифадә едилмәсиндән ҝедир, чүнки бунлар да, тәтбиги кәшфләрлә йанашы, бәшәриййәтин тәрәггисинә верилән төһфәдир.

Әдәбиййат үзрә мүкафатларын һеч бири вәсиййәтә мүвафиг верилмәйибдир. Әксинә, Алберт Ейнштейн, ҹүзи әһәмиййәтли «фотоеффект» илә әлагәдар мүкафатландырылыбдыр, һалбуки она, үмуми нисбилик нәзәриййәсини йаратдығына ҝөрә әдәбиййат үзрә мүкафат верилмәли иди.

Нобел мүкафатлары комитәси тәрәфиндән едилән бәдии әдәбиййата аид әсәрләрин мүәллифләрини мүкафатландырмаг ҹәһди – Нобелин вәсиййәтинин бу ҹүр йанлыш йозулмасы узун мүддәт рийазиййатчылары бейнәлхалг мүкафатдан мәһрум едибдир, бахмайараг ки, мәһз бунларын әсәрләри йалныз «идеалист истигамәтли»дир! Әбәс йерә дейил ки, вәсиййәтдә айрыҹа олараг рийазиййатын ады чәкилмәйибдир.

Јаранан вәзиййәти Торонтода (Канадада) Ҹ.Ч.Филдс тәрәфиндән 1932-ҹи илдә бәйан едилән «Рийазиййатда ән ҝөркәмли кәшфләрә ҝөрә бейнәлхалг медаллар» меморандуму гисмән тәнзимләйибдир. Бу тәклифи һәмин ил Сүрихдә (Исвеҹрәдә) кечирилән Бейнәлхалг рийазиййат конгреси гәбул едибдир (әфсуслар ки, меморандумун саһиби конгресә бир ай галмыш кечинибдир). Гәрара алыныбдыр ки, әсас етибарилә гоҹаман алимләрә верилән Нобел мүкафатларындан фәргли олараг Филдс мүкафаты ҝәнҹ (40 йашынадәк) алимләрә, өзү дә һәр ил йох, дөрд илдән бир, Бейнәлхалг рийазиййат конгресси кечирилән заман верилсин. Мүкафат, Филдс медалы вә 1500 Канада долларындан ибарәтдир. Мүкафатын бөйүк нүфуза малик олдуғу даһа ваҹиблидир – бу, демәкдир ки, һәмин лауреат өтән дөрд ил әрзиндә дүнйанын ән йахшы рийазийатчысы сайылыбдыр.

Бундан әлавә, 1982-ҹи илдә ҝөркәмли суоми («финн» русҹадыр) рийазиййатчысы Ролф Ҝерман Неванлининин адыны дашыйан йени бейнәлхалг мүкафат да ортайа чыхыб, бу мүкафатла информасийа нәзәриййәсинин рийазы аспектләри саһәсиндә наилиййәтләр әлдә етмиш ҝәнҹ алимләрин тәлтиф олунмасы гәрара алыныбдыр.

Вәсиййәтин ән дөзүлмәз әлә салынмасы исә 2000-ҹи илдә Бакыда «Ганлы Јанвар» төрәдән Михаил Горбачовун һәмин ил Нобел сүлһ мәкафаты илә тәлтиф олунмасыдыр. Бакы нефтинин һесабына топланмыш вәсаитдән верилән мүкафат бакылылары ҝүлләбаран едән гатилә чатыбдыр. «Милләтләр арасында достлуғу мөһкәмләтмәк» ишинә бундан даһа артыг төһфә верән намизәд тапылмайыб?

Бүтүн бунлар Нобелин вәсиййәтинә хәйанәтдир.

Нобел мүкафатлары ҝет-ҝедә һөрмәтдән дүшмәкдәдир. Бакынын нефти исә һәләлик түкәнмәйибдир. Азәрбайҹан Республикасынын Нефт Фонду ҝүнү бу ҝүн ән йүксәк сәвиййәдә йени елми мүкафат тәсис етмәйә гадирдир. Белә олсайды, бу мүкафатын дүнйада ән бөйүк нүфуз газанмасына үмид йаранарды.

“Бактриан” журналы, №2,сентйабр,2008

 

Нобелин вәсиййәти

«Мән, Алфред Бернһард Нобел, фикирләшәрәк вә гәрарлашараг, өләнәҹән газанасы әмлакыма даир вәсиййәтими бунунла бәйан едирәм:

Мәндән галмыш бүтүн сатыласы варидат ашағыдакы гайдада тәгсим олмалыдыр. Бүтүн сәрмайә, вәсиләрим тәрәфиндән, зәманәт илә, етибарлы сахланылмайа верилмәлидир вә фонда чеврилмәлидир, бундан мәгсәд, һәр ил, әввәлки илләрдә бәшәриййәтә ән бөйүк хейир вермиш шәхсләри пул мүкафатлары илә тәлтиф етмәкдир.

Мүкафат фонду ашағыдакы шәкилдә пайланан беш бәрабәр һиссәйә бөлүнмәлидир: бир һиссәси – физика саһәсиндә ән мүһүм кәшф йа ихтира әмәл етмиш шәхсә, икинҹи һиссәси – кимйа саһәсиндә ән мүһүм тәкмилләшдирмәләрә наил олмуш йахуд кәшф әмәл етмиш шәхсә, үчүнҹү һиссәси – физиолоҝийа йа тәбабәт саһәсиндә ән мүһүм кәшф әмәл етмиш шәхсә, дөрдүнҹү һиссәси – идеалист истигамәтли ҝөркәмли әсәр йарадан шәхсә вә нәһайәт, бешинҹи һиссәси – милләтләр арасында достлуғу мөһкәмләтмәк, силаһлы гүввәләрин гаршыдурмасыны арадан галдырмаг йахуд ашағы салмаг, һабелә сүлһсевәр гүввәләр конгресләрини тәшкил етмәк йа да бунларын кечирилмәсинә йардым ҝөстәрмәк ишинә ән бөйүк төһфә вермиш шәхсә.

Физика вә кимйа саһәсиндә мүкафатлар Исвеҹ Крал Елмләр Академийасы, физиолоҝийа вә тәбабәт саһәсиндә мүкафатлар Стокһолмдакы Каролин Институту, әдәбиййат саһәсиндә мүкафатлар Стокһолмдакы Исвеҹ Академийасы, нәһайәт, сүлһ мүкафаты норвеҹ стортингинин сечдийи беш үзвүндән ибарәт комитә тәрәфиндән верилмәлидир. Бу, ирадә изһарымдыр, вә мүкафатларын верилмәси лауреатын бу йа диҝәр милләтә мәнсубиййәтилә әлагәләндирилмәмәлидир, еләҹә дә мүкафатын мәбләғи бу йа диҝәр тәәбәлийә аидиййат илә мүәййәндирилмәмәлидир.

Бу, сон вә гәти вәсиййәтдир, гануни гүввәйә маликдир вә бүтүн әввәлки вәсиййәтләрими, әҝәр мән өләндән сонра үзә чыхарса, ләғв едир. Нәһайәт, ахырынҹы мүтләг тәләбим ондан ибарәтдир ки, вәфатым сәриштәли һәким тәрәфиндән бирмәналы тәйин едилсин вә анҹаг бундан сонра ҹәсәдим йандырылсын.

Парис, 27 сентйабр 1895-ҹи ил.
Алфред Бернһард Нобел»
(Алман дилиндән тәрҹүмә едилмишдир).
“Бактриан” журналы, №2,сентйабр,2008