Тәһсил фәдаисинин портретинә ҹизҝиләр

Мүстәгил Азәрбайҹан тәһсилинин инкишафында хидмәтләри олан инсанлар барәдә дүшүнәркән АзТУ-нун досенти, т.е.н. Нугай Әлийевин адыны чәкмәмәк мүмкүн дейил… Һәтта ҹәсарәтлә сөйләмәк олар ки, онун бу саһәдә мисилсиз хидмәтләри вардыр вә чох тәәссүф ки, ҝениш тәһсил иҹтимаиййәти бу һагда һеч дә кифайәт гәдәр мәлуматлы дейил…

Бунун сәбәбләриндән бири одур ки, Нугай мүәллим өзү чох тәвазөкар инсандыр. О, һәр һансы бир ишдә адынын һалланмасыны гәтиййән истәмир. Нугай Әлийев һесаб едир ки, һеч бир фөвгәладә иш ҝөрмүр… Һәр бир азәрбайҹанлы зийалысынын ҝөрә биләҹәйи вә йа ҝөрмәли олдуғу ишләрлә мәшғул олур…

Диҝәр бир сәбәб исә одур ки, Нугай мүәллим вә елә ону әһатә едән инсанлар да һесаб едирләр ки, биз Азәрбайҹан тәһсилинә һәлә чох борҹлуйуг. Нугай мүәллим дейир ки, биз Нәҹәф бәй Вәзировун, Әбдүррәһим Һагвердийевин вә йа Үзейир бәйин етдикләриндән гат-гат аз едирик…

 …Истәйирәм Нугай Әлийевлә таныш олдуғум илләрә гайыдам… Елә билирәм, бу кечән әсрин 90-ҹы илләринин орталарына тәсадүф едирди… Онда Н.Әлийев бир груп ҝөркәмли Азәрбайҹан зийалылары илә артыг Тәһсил Ҹәмиййәтини тәсис етмишди. Мән бу барәдә анҹаг дөврү мәтбуатдан мәлумат алмышдым… О вахт мүстәгил Азәрбайҹан тәһсилиндә тәбәддүлатлы, һәм дә тәрәддүдлү бир дөвр иди. Тәһсилимиз һансы йолла ҝетмәлидир? Мүстәгил Азәрбайҹанын тәһсил системи һансы дәйәрләрә сөйкәнмәлидир? Тәһсилин идарә едилмәси һансы принсипләрлә һәйат кечирилмәлидир?

О вахтлар гүввәдә олан Тәһсил Ганунунун ишләк механизмләринин йарадылмасы үчүн Тәһсил Ҹәмиййәти әтрафында топланмыш зийалылар нә гәдәр мүзакирәләр кечирир, дискуссийалар вә фикир мүбадиләси апарырдылар… Јадымдадыр, белә тәдбирләрин әксәриййәти мәһз Н.Әлийевин тәшәббүсү вә билаваситә рәһбәрлийи алтында һәйат кечирилирди…

Һәмин вахтлар (йәгин ки, 1995-2000-ҹи илләр) Тәһсил Ҹәмиййәтиндә өлкәнин иҹтимаи һәйатынын ән мүһүм проблемләри әтрафында дәйирми масалар, семинар вә конфранслар кечирилирди. Һәм дә бу мүзакирәләрә чох мөтәбәр тәшкилатларын, дөвләт вә өзәл гурумларын нүмайәндәләри дәвәт едилирди. Белә конфрансларда “гара иши” ҝөрән бир “мәсул катиб” кими, дейә биләрәм ки, чох сәвиййәли, чох ишҝүзар, обйектив вә принсипиал мүзакирәләр апарылырды…

Демократик мүһит вә фикир мүхтәлифлийи һөкм сүрүрдү. Белә мүзакирәләрин һөкмән йекун сәнәди һазырланырды вә мүвафиг дөвләт вә өзәл структурларына тәгдим едилирди. Шүбһә етмирәм ки, Тәһсил Ҹәмиййәтинин фәаллары тәрәфиндән ишләнмиш бир сыра әһәмиййәтли тәклиф вә төвсийәләр сонрадан мүһүм дөвләт програмларынын ишләнмәси вә реаллашдырылмасы үчүн әсас ола биләрди…

Јадымдадыр, “Металлурҝийа – өлкәнин игтисади гүдрәтинин әсасыдыр” мөвзусунда дәйирми маса неҹә бөйүк мараға сәбәб олмушду. Онда Н.Әлийев дейирди ки, биз өлкәнин сәнайе потенсиалыны дирчәлтмәк үчүн айры-айры сәнайе саһәләринин проблемләрини ардыҹыллыгла мүзакирәйә чыхармалы, дөвләт вә өзәл гурумлара елми әсасландырылмыш тәклифләр вермәлийик.

Нугай мүәллим дейирди ки, биз енерҝетиканы дирчәлтмәлийик, сонра онун базасында металлурҝийа вә машынгайырманы инкишаф етдирмәлийик. Бунлар локомотив ролуну ойнамалыдыр, сонра елм вә технолоҝийа тутумлу саһәләри йаратмалыйыг… Бунларын һамысынын башында мүкәммәл тәһсил системинин һазырладығы ихтисаслы кадрлар дурмалыдыр…

Н.Әлийевин бөйүк диггәт йетирдийи мәсәләләрдән бири реҝионларын сүрәтли инкишаф етдирилмәси мәсәләси иди. Нугай мүәллим һесаб едирди ки, реҝионларын инкишафы тәбии, ҹоғрафи, әһалинин мәшғуллуг сәвиййәси, һәтта етник тәркиби, адәт вә әнәнәләри кими амилләр нәзәрә алынмагла хүсуси програмлар әсасында апарылмалыдыр. Јадымдадыр, Нугай мүәллим тез-тез бизә өзү тәртиб етдийи Азәрбайҹанын реҝионал инкишаф хәритәсини ҝөстәрирди… Бурада һәр бир реҝион, район, шәһәр вә кәндләрин хүсусиййәтләри әсасында инкишафы прогнозлашдырылырды…

Үмумиййәтлә, Нугай мүәллим ири мигйаслы, ҝениш, әһатәли дүшүнҹә тәрзинә вә билҝиләрә малик бир инсандыр. О елмимизи, динимизи, мәдәниййәтимизи, тарихимизи, әдәбиййатымызы дәриндән билир, севир вә даим тәблиғ едир. Нугай мүәллим антик дөвр фәлсәфәсиндән, Сократ, Аристотел, Бәһмәнйар, Низамидән тез-тез игтибаслар едир, дөврүн бөйүк сәркәрдәләри, һөкмдарлары, мүтәфәккирләрин ибрәтамиз фикир вә һәрәкәтләрини тәһлил етмәйи чох севир.

Үмумиййәтлә, Н.Әлийев аналитик вә системли дүшүнҹә тәрзинә маликдир. Ону дүнйанын дүнәни дә, бу ҝүнү дә, ҝәләҹәйи дә чох дүшүндүрүр. Инсанын тәбиәтә вурдуғу зийанлар, бәшәриййәтин талейи Нугай мүәллими даим дүшүндүрүр, онун “йухусуну әршә чәкир”. Ингилаблар, мүһарибәләр, халгларын дүчар олдуғу бәлалар ейни дәрәҹәдә Нугай Әлийеви нараһат едир…

Халгымызын Гарабағ савашы, йашадығымыз фаҹиәләр исә Нугай Әлийевин бағрында сағалмаз изләр бурахмышдыр. Мән Гарабағ дәрди, Шуша нисҝилини онун гәдәр йандырыб-йахан икинҹи зийалы танымырам. Нугай мүәллим бу фаҹиәләри һәм дә бир шәхси фаҹиәси кими йашайыр, чүнки бу ағры-аҹылар ону бәлкә һамыдан чох инҹидир. Сәбәби исә айдындыр. Нугай мүәллим елинә, обасына, торпағына, халгына, милләтинә чох йаныб-дөнән бир зийалыдыр…

…Дейәсән мәтләбдән узаг дүшдүм… 1999-ҹу ил иди. Тәһсил Ҹәмиййәти фәалларындан бири, проф. Валеһ Бахшәлийев мәнимлә ҝөрүшдү вә Тәһсил Ҹәмиййәтинин беш серийалы “Билҝи” дәрҝиси нәшр етдирмәк ниййәтиндә олдуғуну мәнә билдирди. Валеһ мүәллим деди ки, Нугай мүәллим мәнимлә бу мәсәләни мүзакирә етмәк истәйир. Бу мәним Нугай мүәллимлә, неҹә дейәрләр, илк рәсми ҝөрүшүм иди…

Јадымдадыр, Нугай мүәллим Тәһсил Ҹәмиййәти, онун миссийасы, мәгсәди вә вәзифәләри барәдә мәнимлә азы ики саат сөһбәт етди. Онда мән онун нә гәдәр ишыглы мәгсәдләрә хидмәт етдийинин шаһиди олдум вә һәмин вәзифәләрин һәйата кечирилмәсиндә она йардымчы олаҹағыма сөз вердим.

Беләликлә, 1999-ҹу илин сонунда биз әл-әлә вериб, “Билҝи” дәрҝисинин бүтүн серийаларынын 1-ҹи сайынын ишыг үзү ҝөрмәсинә наил олдуг. Н.Әлийевин севинҹинин һәдди-һүдуду йох иди. Јадымдадыр, о журналын беш серийалы дәстини даһа кимә ҝөндәрмәди: китабханалара, университетләрә, дөвләт гурумларына.

О вахт бу һадисә елм вә тәһсил иҹтимаиййәтиндә бөйүк резонанса сәбәб олду. Журналын редаксийа һейәтләриндә Азәрбайҹанын ән ҝөркәмли алимләри тәмсил олунурду: редакторлар Расим Әлизадә, Рамиз Гурбанов, Фикрәт Бабайев, Акиф Аббасов, Магсуд Әлийев, Расим Әфәндийев, Рөвшән Гулийев; мәсул катибләр: Низами Исмайылов, Рамиз Һәсәнли, Валеһ Бахшәлийев, Зәки Вәлийев вә б.

Тәһсил Ҹәмиййәтинин сәдри олараг Нугай мүәллим һеч вахт редаксийаларын ишинә мүдахилә етмирди, әвәзиндә онларын рәван ишләмәси үчүн бүтүн мадди-техники вә малиййә мәсәләләринин һәллинә дәстәк верирди.

Журналларла йанашы Ҹәмиййәт “Тәһсил” гәзетини бурахырды. Гәзет о вахт тәһсил системинин ән актуал мәсәләләринә пешәкар нүфуз едирди. Гәзетдә бирҝә фәалиййәтимизи инди дә бөйүк еһтирамла хатырлайырам: пешәкар журналистләр Мүшфиг Борчалы, Гурбан Тәләтоғлу, Ханлар Иманов вә башгалары.

Үмумиййәтлә, Тәһсил Ҹәмиййәтинин чохсайлы гурумларында (Һүгуг Мәркәзи, Бейнәлхалг Әлагәләр Мәркәзи, Поезийа Мәктәби, Журналистләр Мәктәби вә с.) нә гәдәр истедадлы ҝәнҹләр топланмышды. Онлар бурада илк иш вә идарәчилик мәктәби кечирдиләр… Һазырда онларын чоху бир чох мөтәбәр дөвләт вә өзәл гурумларында чалышыр: Ирадә Әлийева, Илһамә Һәсәнова, Елхан Мәдәтли…

Бүтүн бу гурумлар шәхсән Н.Әлийевин тәшәббүсү илә йарадылмышды вә билаваситә онун рәһбәрлийи алтында ишләйирди.

Тәһсил Ҹәмиййәтиндә өлкәнин ҝөркәмли зийалыларынын тәмсил олундуғу Ағсаггаллар Шурасы фәалиййәт ҝөстәрирди. Бурада Нугай мүәллим демишкән, “милләтин гаймағы” топланмышды. Ҹәмиййәтин Идарә Һейәти исә онун “дөйүнән үрәйи” иди. Бурада танынмыш педагоглар Әждәр Ағайев, Нурәддин Казымов, Рәһим Һүсейнов, Магсуд Әлийев, Рафиг Әлийев кими сималар тәмсил олунурду.

…Тәһсил Ҹәмиййәтиндә әмәкдашлыг етдийим аз гала 10 ил мүддәтиндә аз гала һәр һәфтә һансыса бир мөтәбәр тәдбирин, дәйирми маса вә конфрансларын иштиракчысы, тәшкилатчысы йа да мәрузәчиси олурдуг. Мөвзулар исә чох әһатәли иди вә һәр бир Азәрбайҹан зийалысыны мүнасибәт билдирмәйә чағырырды… Тәһсилимизин бу ҝүнү вә сабаһы… Тәһсил Академийасы лазымдырмы? Муғам – халгын милли сәрвәтидир вә с.

Бу мүзакирәләр ичиндә бир нечә ән йадда галанларына бир даһа гайытмаг истәрдим. Сәһв етмирәмсә, 2000-ҹи ил иди. Өлкәмизин бейнәлхалг нәглиййат дәһлизләриндә иштиракы ҝүндәмдә иди. Онда Тәһсил Ҹәмиййәти “Ипәк йолу” Бейнәлхалг Конфрансыны кечирди. Нәһәнҝ тәдбир иди. Јүксәк сәвиййәдә кечди. Мән Конфрансын мәсул катиби идим. Нүмунәви тәшкилатчылыға ҝөрә Диплом вә Мүкафата лайиг ҝөрүлмүшдүм. Сонра бу Конфрансы илбәил кечирмәк гәрара алынды…

“Шуша – 250” Бейнәлхалг Конфрансы Академик Милли Драм Театрынын бинасында кечирилирди. Нә гәдәр өлкә зийалысы бу тәдбирә гатылды, неҹә чыхышлар олду… Һәйәҹанла хатырлайырам. Һәм дә бу тәдбирләрин һамысынын чәкилиши апарылырды…

Өзү дә о вахт бу ишләри ҝөрмәк чох чәтин иди. Амма Нугай мүәллим инсанлары инандыра билирди ки, бунуетмәлийик… Бу тәдбирләрин әксәриййәтинин сәнәдләри инҝилис, рус, франсыз, алман дилләринә тәрҹүмә едилирди… Дүнйа өлкәләринә, диаспор тәшкилатларына йайылырды. Бир чох һалларда бу тәшәббүсләр өлкәнин Тәһсил, Мәдәниййәт, Хариҹи Ишләр Назирликләри тәрәфиндән дәстәкләнирди…

…О вахтлар Тәһсил Ҹәмиййәти илә Тәһсил Назирлийи арасында йаранмыш ишҝүзар әмәкдашлыг мүһитини хүсуси гейд етмәйи лазым билирәм. Тәһсил Назирлийинин ән мөтәбәр вәзифәлиләри Ҹәмиййәтин тәдбирләриндә иштирак едир, фикир вә мүлаһизәләрини сөйләйирдиләр. Буна сәбәб о вахт назир Мисир Мәрдановла Нугай Әлийев арасында гаршылыглы етимадлы мүнасибәтләрин олмасы иди. “Тәһсил” гәзетинин бүтүн бурахылышлары исә назирликдә изләнилир, мүзакирә едилир, бу вә йа диҝәр проблемләрин һәлли үчүн тәдбирләр ҝөрүлүрдү… Сонралар исә…бу әлагәләр зәифләди.

Даһа бир тәдбир йадымда галыб. Ермәниләр ишғал олунмуш әразиләрдә милли мәдәни вә тарихи абидәләримизә гаршы вандализм һәрәкәтләри төрәдирдиләр. Ҹәмиййәт мөтәбәр бир конфранс кечирди, ҹидди тәдгигатчылар ҹәлб едилди, мәрузәләр үч дилдә (азәрбайҹан, рус вә инҝилис) чап едилди. Јекун Сәнәд һазырланды вә хариҹи сәфирликләрә, диаспор тәшкилатларына ҝөндәрилди. Хариҹи Ишләр Назирлийи белә ваҹиб проблеми актуаллашдырдығына ҝөрә Тәһсил Ҹәмиййәтинә тәшәккүр мәктубу үнванламышды…

Муғамымызын талейи илә бағлы бир тәдбир хатиримдәдир. Онда муғамын тәнәззүл дөврү иди. Бөйүк сәнәткарларын иштиракы илә Ҹәмиййәт мөтәбәр бир дәйирми маса кечирди. Орада корифейләр фикир вә мүлаһизәләрини сөйләдиләр. Тәклиф вә төвсийәләр Мәдәниййәт Назирлийинә ҝөндәрилди… Инди Муғамымыз интибаһ дөврүнү йашайыр…

Ҹәмиййәт нәздиндә елм вә тәһсилдә наилиййәтләрә ҝөрә Мүкафат Комитәси фәалиййәт ҝөстәрирди. Бурайа узун мүддәтли елми-тәдгигат вә тәдрис-методики ишин нәтиҹәләрини әкс етдирән санбаллы әсәрләр тәгдим едилирди. Мүкафат Комитәси әсәрләри сечир вә мүзакирә едирди. Әсәрләр рәйә ҝөндәрилир, сонра да обйектив, принсипиал вә ҝизли сәсвермә әсасында галибләр мүәййән едилир вә нәтиҹәләр ҝениш иҹтимаиййәтә тәгдим едирди…

О вахтлар нә гәдәр ҝөркәмли зийалы, нә гәдәр санбаллы әсәрләр тәһсил иҹтимаиййәтинин дәстәйини, дәрин вә һөрмәт вә етимадыны газанды вә мәшһурлашды…

Јадымдадыр, 90-ҹы илләрин сонунда тәһсил системиндә ислаһатларын гызғын дөврү иди… Авропа тәһсил мәканына интеграсийа йолунда илк аддымлар атылырды. Проблемләр ичиндә чабалайырдыг. Бәс тәһсилдә йығылыб галан елми, тәҹрүби, методики проблемләрин һәлли илә ким мәшғул олмалыдыр…

Апарылан мүзакирәләр нәтиҹәсиндә Ҹәмиййәт Тәһсил Академийасынын йарадылмасы һаггында Тәһсил Назирлийи гаршысында тәшәббүслә чыхыш етди…

Диҝәр бир тәшәббүс али тәһсил мүәссисәләринин аккредитасийасы илә бағлы иди. Јадымдадыр, Н.Әлийевин тапшырығы илә биз бир груп фәал “тәһсилчи” али мәктәбләрин аккредитасийасына даир тәклифләр һазырлайыб, Тәһсил Назирлийинә тәгдим етдик. Инди аккредитасийа мейарлары барәдә галдырылан бир чох мәсәләләр орадакы тәклифләрдә әксини тапмышды…

Н.Әлийев тәклиф едирди ки, һәр бир али мәктәб нәинки дөвләт, еләҹә дә иҹтимаи аккредитасийадан кечмәлидир. Јәни али мәктәбин нүфузу нәинки онун тәдрис биналары, лабораторийалары, ҹиһаз вә гурғулары, тәләбә вә мүәллимләринин сайы, еләҹә дә мәзунлара тәләбат, башга сөзлә ҹәмиййәтин вә ишәҝөтүрәнләрин мәмнунлуғу илә өлчүлмәлидир. Тәклиф олунурду ки, университетләрин рейтинги һесабланаркән мүәллим һейәтинин фәаллығы, хариҹдә дәрҹ олунмуш мәгаләләрин вә онлара истинадларын сайы да нәзәр алынсын…

Гейд етмәйи лазым билирәм ки, хатырладығым ишләр чох вахт, неҹә дейәрләр, тәмиз ентузиазм һесабына апарылырды. Тәһсил фәаллары йорулмаг билмәдән чалышырдылар. Нугай мүәллим өзү чох һәвәсли иди ки, биз тәһсилимизи дүнйа сәвиййәсинә галдыраҹағыг… О бизи дә буна инандыра билирди…

Чох ҝөркәмли педагог вә зийалыларын дилиндән ешитмишдим ки, Нугай мүәллимин тәшәббүсләри илк бахышдан “әлчатмаз” ҝөрүнүр, амма сонра онлар реаллашдыгҹа, һәмин ишләрин нә гәдәр файдалы вә ваҹиб олдуғуна инанмышыг…

Јахшы йадымдадыр… Бир дәфә Нугай мүәллим мәни вә Валеһ Бахшәлийеви чағырыб деди ки, Ачыг Ҹәмиййәт Институту үч айлыг менеҹмент курслары тәшкил едир. Курслара базар ҝүнләри ҝетмәк лазым иди… Биз Валеһ мүәллимлә бу курслары кечдик… Курсун сонунда лайиһәләр ишләдик вә бейнәлхалг тәшкилатларын грантларыны уддуг…

Белә лайиһәләрдән икиси һагда данышым. Биринҹи лайиһә журналистләрин тәһсил саһәсиндә пешәкарлығынын йүксәлдилмәсинә һәср олунмушду. Биз өлкәнин мөтәбәр КИВ-ләрини тәмсил едән 30-дәк журналистә тәһсил системинин хүсусиййәтләринә даир үч ай семинар кечдик. Тәһсил проблемләрини арашдырмағын өзәлликләрини өйрәтдик…

…Диҝәр бир лайиһәмиз “Өмүр бойу тәһсил” консепсийасына әсасланырды. Алманийа Халг Университетләри Бирлийинин гранты илә ишләдийимиз бу лайиһә нәтиҹәсиндә Азәрбайҹанда әлавә тәһсилин әсасы гойулду. Милли Мәҹлисә ганун лайиһәси тәгдим едилди. Бу ишдә Нугай Әлийевлә йанашы Фуад Мурадов вә Валеһ Бахшәлийевин сәйләрини дә гейд етмәйи борҹ билирәм…

Даһа бир лайиһәмизин идейа мүәллифи Рөвшән Гулийев иди. Лайиһәдә Азәрбайҹан Университетләринин Болонйа просесинә адаптасийа мәсәләләринин һәлли һәдәф гойулмушду. Јадымдадыр ки, о вахт бир чох тәһсил мүтәхәссисләри Болонйа просесини, тәһсилдә мобиллийи, тәһсил кредитләрини һәлә дәриндән дәрк етмирдиләр. Бизим семинарлар бир чох университетләрин Авропа тәһсил мәканына интеграсийа йолларыны ҝөстәрирди. О вахт проф. Һәсән Һүсейновун семинарлары бөйүк мараға сәбәб олурду…

Нугай мүәллим даим тәкрар едирди ки, тәһсил ислаһатларыны чох еһтийатла апармаг лазымдыр… Авропада тәтбиг олунмуш бир сыра йениликләр биздә файда вермәйә биләрди. Елә билирәм, бу сөзләрдә бөйүк һәгигәт вардыр. Бу ҝүн Университетләримиз Болонйа принсипләрин тәтбиг етмәкдә обйектив чәтинликләрлә үзләширләр…

Әлбәттә, Нугай Әлийев вә онун йаратдығы Тәһсил Ҹәмиййәтинин ҝөрдүйү ишләр вә бирҝә фәалиййәт ҝөстәрдийимиз аз гала он ил әрзиндә кечирдийимиз мүхтәлиф тәдбирләр барәдә бундан даһа чох йазмаг олар.

Лакин, өнәмлиси одур ки, бу ҝүн тәһсилимиздә газандығымыз уғурларын бир чохунун әсасы һәмин гызғын мүзакирәләрдә гойулмушдур вә нә йахшы ки, тәһсил системиндә йенә дә Н.Әлийев кими фәдаиләр вә бу ҝүн дә сәмәрәли фәалиййәт ҝөстәрән гейри-һөкумәт тәшкилатлары (ГҺТ) вардыр.

Јери ҝәлмишкән ГҺТ Форумунун о вахтлар бизә ҝөстәрдийи дәстәйә ҝөрә инди милләт вәкили Азай Гулийевә, о вахтлар онун мүавини Диларә ханыма миннәтдарлыг етмәйи өзүмә борҹ билирәм. Бу йазынын әрсәйә ҝәлмәсиндә ҝөстәрдийи сәйләрә ҝөрә Мирәләкбәр мүәллимә тәшәккүр едирәм.

Бир дә, елә билирәм, маҹал тапсам, бу йазылары давам етдирмәк лазымдыр. Чүнки мүстәгил Азәрбайҹанын тәһсил системинин кечдийи чәтин вә шәрәфли йолларыа нәзәр салмаг, тәһсил фәдаиләринин әмәйинә гиймәт вермәклә, биз бу ҝүнкү уғурларымыза зәмин йарадырыг.

Низами Исмайылов
техника елмләр доктору, профессор