Әкрәм Мәммәдлинин нота йаздығы “Азәрбайҹан муғамлары” китабы һаггында

Ачар сөзләр: Әкрәм Мәммәдли, тар, муғам, сөз йазысы.
Президент тәгаүдчүсү, ҝөркәмли мусиги хадими, тарзән Әкрәм Мәммәдли йарадыҹылыг әһатәсилә диггәти ҹәлб едән, фитри истедада малик ифачы вә Азәрбайҹан мусиги мәдәниййәтиндә өз йери олан сәнәткарларымыздандыр.

Она илаһи тәрәфиндән бәхш едилмиш тарда ифачылыг габилиййәти, бунунла бәрабәр өз үзәриндә даима чалышмасы, ҝәләҹәкдә һәртәрәфли бир сәнәткара чеврилмәсинә сәбәб олмушдур.

Бизим устад тарзән кими таныдығымыз Әкрәм Мәммәдли, маһир педагог, мусиги тәшкилатчысы, милли мусигимизин инҹәликләрини дәриндән дуйан мусиги хадими, һәм дә бәдии йарадыҹылыға (бәстәкарлыға) ҹидди әһәмиййәт верән сайылыб сечилән йашлы нәсл нүмайәндәләримиздәндир.

 Мүшаһидәмә әсасән дейә биләрәм ки, Әкрәм мүәллим кечән әсрин 50 — ҹи илләрин сонларындан башлайараг пешәкар мусиги вә диҝәр бәдии коллективләрдә (Нахчыван Дөвләт маһны вә рәгс ансамблы, Ҹ. Мәммәдгулузадә адына Нахчыван Дөвләт Мусигили-  Драм Театры нәзәрдә тутулур.) солист-тарзән, ансамбл ифачысы кими гибтә едиләҹәк дәрәҹәдә фәалиййәт ҝөстәрмишдир.

Тәсадүфү дейилдир ки, Әкрәм Мәммәдли 60-ҹы илләрдә Бакы шәһәриндә мусиги тәһсили алдығы мүддәтдә бөйүк бәстәкар, ҝөркәмли дирижор Ҹаһанҝир Ҹаһанҝиров, ону рәһбәрлик етдийи Дөвләт маһны вә рәгс ансамблына (һал-һазырда Фикрәт Әмиров адына Азәрбайҹан Дөвләт маһны вә рәгс ансамблы) солист-тарзән гәбул едир. О, коллектив тәркибиндә Азәрбайҹанын бүтүн реҝионларында, кечмиш ССРИ адланан мәканын республикаларында, һабелә хариҹи өлкәләрдә гастрол сәфәрләриндә олмуш, милли мусиги мәдәниййәтимизин тәблиғиндә фәал иштирак етмишдир.

Гейд едим ки, Ә. Мәммәдли Дөвләт маһны вә рәгс ансамблында ифачылыг сәнәтини пүхтәләшдирмәклә йанашы, Ҹ. Ҹаһанҝировун йарадыҹылыг үслубуну дәриндән мәнимсәмиш вә ондан бир чох йарадыҹылыг кейфиййәтләрини дә әхз етмишдир [милли көкә бағлылыг, хор вә вакал сәнәтинин (жанрынын) инҹәликләрини, коллективлә ишләмәк методу (дирижорлуг) вә с. ҝөстәрмәк олар].

Белә ки, устад тарзән  Нахчыван Дөвләт филармонийасында солист-тарзән, дирижор вә бәдии рәһбәр кими фәалийәт ҝөстәрәркән маһны, вокал-инстурментал жанрларда ҝөзәл мелодик әсәрләр бәстәләйәрәк мусиги мәдәниййәтимизи зәнҝинләшдирмишдир. Һәмин әсәрләрдән нүмунәләр Нахчыван вә Азәрбайҹан Дөвләт Телевизийа вә Радио верлишләри ширкәтинин (АТРВ  ГСҸ) програмында вахташыры сәсләндирилир.

Әкрәм Мәммәдлинин бәстәкарлыг фәалиййәтиндә тар үчүн йаздығы “Етүдләр” вә “Гамма вә арпеҹиолар”адлы тәдрис вәсаити зәннимҹә өзүнә мәхсуслуғу илә сечилән өнәмли әсәрләрдәндир. Чүнки адыны чәкдийимиз вәсаитләрин һәр бир ханәсиндә тарын спесификасы дәгигликлә мелодик дүзүмләрдә өз ифадәсини рәнҝарәнҝ штрихләр, аппликатураларла тапмышдыр.

Гейд едилән тәдрис вәсаитләринин әһәмиййәтини дәйәрләндирән ҝөркәмли алим-мусигишүнас, Азәрбайҹан Республикасынын халг артисти, сәнәтшүнаслыг доктору, профессор Рамиз Зөһрабов йазыр: “…Әкрәм Мәммәдли ҝәнҹ тарзәнләрин йетишдирилмәси үчүн мүәллимликлә йанашы, тәдрис вәсаитләринин йазылмасында да фәал иштирак едир. Бу бахымдан биз хүсусилә Әкрәм Мәммәдлинин тар үчүн “Етүдләр”, “Гамма вә арпеҹиолар” кими тәдрис вәсаитләринин Тәбриз шәһәриндә “Беһнамчап еви” тәрәфиндән 1500 нүсхәдә нәфис шәкилдә нәср олунмағыны өнәмли бир иш кими гиймәтләндиририк. Ә. Мәммәдлинин өзүнүн дедийи кими бу китабларын йазылмасында әсас мәгсәд тар мусиги аләтиндә чаланларын техники имканларынын ҹилаланмағына , камиллләшмәсинә көмәк етмәкдир. Сөз йох ки, бу китаблар орта вә али мусиги мәктәбләриндә тәһсил алан тәләбәләр үчүн дәйәрли вә ҝәрәкли вәсаит кими әһәмиййәт кәсб едир…” [Әкрәм Мәммәдли: “ Азәрбайҹан муғамлары” (Елми редактор вә өн сөз мүәллифи Рамиз Зөһрабовдур.) Бакы Азәрбайҹан нәшриййаты. 2010-ҹу ил, сәһ. 5.]

Јухарыда ҝөстәрдийимиз гыса мәлуматлардан сонра һөрмәтли охуҹуларын нәзәринә чатдыраг ки, Әкрәм Мәммәдлинин йарадыҹылыг фәалиййәтләриндән бири дә йахын кечмиш дөврә аид олан шифаһи әнәнәли Азәрбайҹан професионал мусигисинин – муғамларын тар ифачылығы хүсусиййәтләриндә нот йазысына алмасыдыр.

Мәгаләнин бу йериндә тәбии ҹаиздир ки, ХХ әсрдән башланан муғамларын нот йазысы барәдә бәзи мәгамлары йада салаг. Бу мәнада мүстәгиллик дөврүмүздә нәшр олунан “Муғам  енсиклопедийасы”ндакы фактлара нәзәр йетирәк.(Баш редактор Азәрбайҹан Мәдәниййәтинин Достлары Фондунун вә Һейдәр Әлийев Фондунун президенти, ЈУНЕСКО-нун вә ИСЕСКО-нун хошмәрамлы сәфири, милләт вәкили Меһрибан ханым Әлийевадыр). Орада охуйуруг: “… 1930-ҹу илләрдән сонра йетишән бәстәкар вә мусигишүнаслар тәрәфиндән муғам дәстҝаһлары , зәрби муғамлар, тәсниф вә рәнҝләр нота салыныб чап олунмушдур…Азәрбайҹанда илк дәфә муғамын нота көчүрүлмәси иши илә Мүслүм Магомайев мәшғул олмушдур. О, 1928-ҹиилдәГурбанПримовунифасындан “Раст” муғамынынотасалмышдыр. Һәмин нот йазысы чап олунмамышдыр. Муғамларын нота йазылмасы саһәсиндә Нийазинин хидмәтләри гейд едилмәлидир. “Раст” вә “Шур” дәстҝаһларыны вокал-инструментал шәкилдә Ҹаббар Гарйағдыоғлунун ифасындан нота йазылмыш, лакин чап олунмамышдыр….

1936-ҹы илдә нәшр олунмуш илк нот йазылары-Тофиг Гулийевин “Раст” , “Забул”, Закир Бағыровун “Дүҝаһ” муғам дәстҝаһлары тарзән Мәнсур Мәнсуровун ифасындан нота йазылмышдыр… Гара Гарайев тәрәфиндән Гурбан Пиримовун ифасындан нота йазылмыш “Шур” муғамы муғам мелодийаларыны оржиналда олдуғу кими һеч бир ишләнмә елементләринә йол вермәйәрәк , дәгиг әкс етдирир…1960-ҹы илләрдә бәстәкар Нәриман Мәммәдовун тарзән Әһмәд Бакыхановун ифасындан нота йаздығы инструментал муғамлар чап олунмушдур: “Байаты-Шираз” вә “Шур” (1962), “Раст” вә “Шаһназ” (1963), “Ҹаһарҝаһ” вә Раһаб (1965).  Н. Мәммәдовун 1970-ҹи илләрдә вокал-инструментал шәкилдә нота йаздығы “Чаһарҝаһ” (1970) муғамы ханәндә Јагуб Мәммәдовун, “Раст” (1978) муғамы Һаҹыбаба Һүсейновун ифачылыг тәрзинә уйғундур. 2000-ҹи илләрдә муғамларын нот йазылары каманча ифачысы, сәнәтшүнаслыг намизәди Ариф Әсәдуллайев  тәрәфиндән Елхан Мирзәхәровун ифасында нота салыныб чап едилмишдир. “Байаты-Шираз” вә “Һүмайын” (2003), “Раст вә Чаһарҝаһ” (2005), “Шүштәр”, “Шур”, “Забул Сеҝаһ”(2006)…. [“Муғам Енсиклопедийасы” Һейдәр Әлийев Фонду Бакы, 2008-ҹи ил сәһ 144-145. (гейд: Әтрафлы мәлумат адычәкилән китабдан алмаг олар)].

Гейд едилән фактлара ону да әлавә едәк ки, сон вахтларда инструментал муғам ифачылығы илә бағлы әмәкдар мүәллим, сәнәтшүнаслыг намизәди, Азәрбайҹан Милли Консерваторийасынын профессору Рафиг Мусазадәнин маҝистр пилләси үчүн әрсәйә ҝәтирдийи “Муғамын Тәдриси методикасы” [Рафиг Мусазадә “Муғамын тәдриси  Методикасы” Бакы, 2012-ҹи ил  ( Елми редактор әмәкдар инҹәсәнәт хадими, сәнәтшүнаслыг үзрә фәлсәфә доктору, профессор Вагиф Әбдүлгасымов, өн сөз мүәллифи Азәрбайҹан милли консерваторийасынын ректору, халг артисти профессор Сийавуш Кәрими)]  адлы дәрс вәсаити  вә Гәдим Муғамлар”  [Рафиг Мусазадә. “Гәдим муғамлар” Бакы, 2013-ҹи ил (Елми редактор, профессор Вагиф Әбдүлгасымов)] адлы  дәрслик китаблары ишыг үзү ҝөрмүшдүр.

            Јухарыдакы фактлары вахт бахымындан мүгайисәләндирсәк мүстәгиллик дөврүндә, хүсусилә йашадығымыз  ХХI әсрдә муғамларын нота салынмасы даһа интенсив шәкилдәдир.  Әлбәттә, бунлара ҝөрә биз Дөвләтимизә миннәтдарлыг һиссләримизи билдирмәлийик.

Әкрәм Мәммәдлинин һазырки, сөһбәт ачаҹағымыз “Азәрбайҹан муғамлары” мәҹмуәсиндә 14 муғам инструментал шәкилдә тәгдим едилир.  Бура “Раст”,  “Байаты-Гаҹар”,  “Маһур-һинди”,  “Орта-маһур”,  “Забул-сеҝаһ”,  “Хариҹ-сеҝаһ”,  “Шур”,  “Байаты-Шираз”,  “Чаһарҝаһ”  “ Һүмайун”, “Шүштәр”,  “Шаһназ”,  “Раһаб”,  “Байаты-Күрд” муғамлары дахилдир. Ады чәкилән муғамлары Әкрәм мүәллим вахты илә устады олмуш ҝөркәмли педагог-тарзән, муғам билиҹиси,  Азәрбайҹан Республикасынын әмәкдар  мәдәниййәт ишчиси Камил Әһмәдовун муғам  мәктәби әсасында өз ифасында нота йазмышдыр.

            Мәлумдур ки, бизим ана дилимиз кими мүгәддәс олан улу муғамлар индийә гәдәр бөйүк инкишаф йолу кечмишдир вә бу сәнәтин тәрәггисиндә ханәндәләр илә бәрабәр инструментал ифачыларын да бөйүк ролу олмушдур. Бу мәнада муғам сәнәтиндә апарыҹы  аләт олан Азәрбайҹан тарында  муғам устадларымыздан  ҝәлән үслуб мүхтәлифлийи  нәтиҹәсиндә инструментал муғам ифачылығы инкишаф едиб йени ифадә васитәләри илә зәнҝинләшмишдир. Белә устадлардан  бири дә ҝөркәмли тарзән Әкрәм Мәммәдлинин мүәллими Камил Әһмәдовдур.

            Әкрәм мүәллимин  “Азәрбайҹан муғамлары” адлы китабынын  илкин мәзиййәтләриндән бизи муғамларын бүтүнлүклә тар ачарында йазылмасы вә онун аләтдә көкләнмәсинин нотлар васитәсилә ҝөстәрмәсидир. 

Даһа сонра Әкрәм Мәммәдлийә хас олан тарда ишләдилән ифадә васитәләринин тәснифаты вә китабда  мәнтигли ардыҹыллығыдыр.  (Муғам мелизмләри — Ә. М. сәһ. 7-8).

            С. Рүстәмовун “Тар мәктәби”ндә  раст ҝәлдийимиз методик әнәнәләри давам етдирән мүәллиф  илк өнҹә муғам ифачылығынын тарда әсас вә лазими терминләрини садә  вә анлашыглы дилдә шәрһ едир.(Әкрәм Мәммәдли һәм дә филолоҝийа үзрә университет тәһсили алмышдыр). Вә бу заман Әкрәм Мәммәдли өзүнәмәхсус шәкил вә ишарәләрдән истифадә едир.

  Бу ишарәләр:  Ардыны јүклә

Əкрәм Мәммәдлинин ифасында