Дилини фонем дили сәвиййәсиндә өйрәнмәк истәмәйән кәс − робот кимидир!
Дилини фонем дили сәвиййәсиндә өйрәнмәк истәмәйән кәс − робот кимидир.
Фонемләр – әслиндә Каинатдакы вә
тәбиәтдәки варлыгларын, һәрәкәтләрин
вә дүшүнҹәләрин символларыдыр.
Мүәллиф
Редактордан:
Фикрәт Рзайевин “Сөз” адлы китабы сон дөврләр дилчилик саһәсиндә мүгайисә-гаршылашдырма-үмумиләшдирмә йолу илә апарылмыш мараглы тәдгигатлардан биридир. Сәс, сөз, шәкилчиләр үзрә һәр бир фонемин маһиййәти мүәййән ганунауйғунлуглар әсасында бу китабда тәһлил вә тәдгиг олунур. Мүәллиф сәсләрлә сөзләрин мә’наларынын әлагәли шәкилдә олдуғуну мүмкүн һал һесаб едир, сөзләрин йаранма принсипләринә дил фактларынын мүгайисәли тәһлили әсасында елми ҹаваб ахтарыр. Бунунла да дилин йаранмасы, инкишафы илә бағлы бир сыра ваҹиб мәсәләләрин һәллиндә мөвҹуд олан ганунауйғунлары дуйур вә онун маһиййәтинә варыр. Һәр шейдән әввәл сөзүн мә’насынын ону тәшкил едән фонемләрдән асылы олдуғуну әсас мүддәа кими ҝөтүрүр. Һәр бир фонемин мә’на йарадан әламәт вә вәзифәләрини нәзәрә алыр. Бурада да ики ҹәһәт хүсуси олараг изләнир: биринҹиси, сөзүн бир нечә мә’насынын йаранмасы, икинҹиси, бир мә’налы сөзләрин мүхтәлиф фонемләрдән тәшкил олунмасы. Вә бунунла да мүәллиф сөзләрин омонимлийинин, синонимлийинин, антонимлийинин йаранмасыны сөз вариантлығы кими изаһ едир. Ейни заманда мүхтәлиф дилләрин йаранма сәбәбләринин бирини дә мүхтәлиф вәзифәли фонемләрлә әлагәләндирир. Мүхтәлиф вәзифәли фонемләрин сөз моделләрини йаратмасыны исә рийази вариасийалылыға уйғун ҝәлән ҝерчәклик кими дил фактлары илә мүгайисәйә ҹәлб едир.
Фикрәт Рзайев рийазиййат, физика елмләриндәки ганунауйғунлуглары дилдә ахтарыр. Башга сөзлә, бу елмләрдәки ганунауйғунлуглары дилдәки сөзләрә тәтбиг етмәйи баҹарыр. О, маддәнин вә енержинин итмәмәси ганунларыны айры-айры һадисәләри, әшйалары, предметләри билдирән-адландыран сөзләрдә дә мүшаһидә едир. Һечдән йаранмайан, һеч йерә итмәйән, бир шәкилдән башга шәкилә, бир ҹисимдән башга бир ҹисмә верилән енержинин итмәмәсини сөзләрдәки фонемләрин мә’насы илә мүгайисә едир. Сөзләрдәки фонемләрин мә’насы динамик вә йа, йери дүшдүкҹә, пассив, дурғун енержи кими еһтива олунур. Тәбии ки, бу ҹүр енержинин сөзләрдәки тәзаһүрү дә мүхтәлиф чешидләри, чаларлары илә фәргләнир. Ейни мәфһуму, анлайышы билдирән сөзләрин мүхтәлиф дилләрдә фәргли шәкилдә сәсләнмәси ейни фонемин мүхтәлиф чешидләри вә чаларлары илә бағлыдыр. Бу бахымдан мүәллифин ҝәтирдийи бир мисал йеринә дүшүр: “Нә үчүн әлимизи мүхтәлиф ҹүр сәсләнән – азәрбайҹанҹа “әл”, русҹа “рука”, алманҹа исә “Һанд” кими адландырырлар?” суалыны белә айдынлашдырмаг олар: “әл” дедикдә “олан (бир шейи) өзүмүзә тәрәф еләйән (ҝәтирән, чәкән)” һадисәсинә, “рука” дедикдә (әлин) “(бир шейә) узадылараг, гүввә илә тә’сир етмә (итәләмә, тутма) (әли исим кими танытдыран а фонемидир)” һадисәсинә, “Һанд” дедикдә (әли) “(бир шейә) истигамәтләндирәрәк, она (әлин) мөһкәм тә’сир едән (тутан, сыхан, сахлайан, дартан) һалына” ишарәдир. Ҝөрүндүйү кими, гысаҹа ифадә етсәк, бу сөзләр әлин ишини, һәрәкәтини ифадәләндирирләр. (Мараглы дейилми?)”. Фикрәт Рзайевин бу фикри китабында вердийи йүзләрлә сөзләрин тиположи мүгайисәсиндә ҝениш шәкилдә әкс олунур. О, йүзләрлә сөзләрдә йухарыда вердийи суал әсасында ҹаваб ахтарыр. Мүгайисәли йолла апардығы тәһлилдә ҹаваблар тапыр, сөзләрин мәзмун вә маһиййәтини үзә чыхарыр.
Фикрәт Рзайевин бу китабында саит вә самит фонемләрин мә’на енержиси, фонематик йүкү, вәзифә вә функсийалары мүгайисәли-тиположи үсулла арашдырылыр. Сөз дахилиндә саит вә самитләрин вәзифәләри, әламәтләри үмумиләшдирилир. Тәбии ки, саит вә самитләрин вәзифә вә дашдыглары функсийаларын мүгайисәсиндә үстүнлүк самитләрә верилир. Вә самитләрин белә бир үстүн мөвгейи дилчилик елминдә ән мәгбул вәзиййәт кими гә’бул олунур. Саитләрә ҝәлинҹә онларын сөзүн формалашмасында ойнадығы ролу (аваз, һеҹа, тон вә с.) инкар етмәк мүмкүн дейил. Һәм дә саитләр дашыдыглары фонематик йүк бахымындан мөвге нүфузларынын үстүнлүйүнү самитләрә версәләр дә, фонематик вәзифәдән тамамилә азад дейилдир. Бу мә’нада Фикрәт Рзайев а, о, у, е, ә, и, ы, ү, ө саитләринин әламәт вә вәзифәләрини охуҹуйа чатдырмаг үчүн онларын сөзләрдәки тутдуглары вәзиййәтә уйғун мә’наларыны верир. Самитләри исә доггуз група айырараг изаһ едир. Груп адлары мараглы олдуғу гәдәр дә дүшүндүрүҹүдүр: ал (л самити), тәбиәт (б, в, п, ф), од (д, т, й, ҝ, ҹ), ишыг-сәс (с, з, й), ич (ч, к, ш), ан (н), һәм (м), ар (р), аһ (г, к, ғ, х, һ) вә с. Мүәллиф сонра бу груплары йарымгруплар үзрә ҹәдвәлдә верир вә самитләрин сөзләрдәки вәзифәләрини, әламәтләрини ҝөстәрир.
Китабда мараглы ҹәһәтләрдән бири азсәсли сөзләрин (икисәсли, үчсәсли вә с.) арашдырылмасыдыр. Вә бу истигамәтдә мүәллифин әлдә етдийи нәтиҹәләр, сөйләдийи фикир вә мүлаһизәләр мараглыдыр.
Фикрәт Рзайевин бу китабы мүхтәлифсистемли дилләрин әлагәләринин вә мүнасибәтләринин өйрәнилмәси бахымындан да әһәмиййәтлидир. Одур ки, китабда Азәрбайҹан, алман, рус дилләри үзрә апарылмыш мүгайисәләр тиположи дилчилик үчүн дә файдалыдыр. Вә бурада да мүәллифин фикри, мөвгейи вә мүлаһизәләри охуҹуну дүшүндүрүр.
Мүгайисәли-тарихи метод, еләҹә дә мүгайисәли-тиположи тәдгигатлар ХЫХ әсрин икинҹи йарысында ҝениш вүсәт алмышдыр. Бу йолла апарылмыш тәдгигатлар дилчилик елминә бөйүк уғурлар ҝәтирмишдир. Дилләрин фонетик, лексик, грамматик гурулушларына даир мүгайисәли тәһлилләр гоһумлуг әлагәләрини, тиположи уйғунлуглары вә фәргләри мүәййәнләшдирмәкдә ән тутарлы үсулдур. Дәфәләрлә сынагдан чыхмыш бу үсул һәр дәфә дилә тәтбиг олунмагла актуаллығыны тәсдиг едир. Бу мә’нада Фикрәт Рзайев мүгайисәли үсулдан ҝен-бол файдаланараг чох мараглы тезисләр ортайа атыр. Һәр һалда Азәрбайҹан дилчилийиндә дә йени олмайан мүгайисәли метод бир даһа йени тезисләрин йаранмасына шәраит йарадыр. Фикрәт Рзайевин өз әсәриндә тәтбиг етдийи мүгайисәли метод дилчилик елми илә йанашы, дәгиг елмләрин – рийазиййатын, физиканын синтезиндән ибарәт олмагла даһа да уғурлу ҝөрүнүр. Әсәрин дәйәрли ҹәһәтләриндән бири дә мәһз елә бундадыр.
“Сөз” адлы бу китабда охуҹуну, мәнә елә ҝәлир ки, бир нечә мәгам дүшүнмәйә вадар едәҹәкдир:
I. Фонемләрин вәзифә вә әламәтләри;
II. Фонемләрин сөзләрдә мә’найа хидмәт етмәси;
III. Икисәсли, үчсәсли, дөрдсәсли, бешсәсли вә даһа чохсәсли сөзләрин мә’наларында фонемләрин ойнадығы рол;
IV. Сөзләрдәки саит вә самитләрин мә’на хүсусиййәтләринин каинаты вә варлыгларыны кодлашдырмасы;
V. Дилләрин каината бағлы олмасы;
VI. Сөзләрин каината вә онун һәрәкәтлийинә бағлы олмасы;
VII. Дилләрин вә сөзләрин бәшәри характери вә с.
Булудхан Хәлилов,
Филолоҝийа Елмләри Доктору,
Азәрбайҹан Дөвләт Педагожи Университетинин профессору.
2012-ҹи илдә “Маариф” нәшриййатында чапдан чыхмыш “Сөз” китабындан.
