Ҝәмигайа тәсвирләринин өйрәнилмәси
ҜӘМИГАЈА АЗӘРБАЈҸАН ТАРИХШҮНАСЛЫҒЫНДА
Кичик Гафгаз дағларынын Ордубад району әразисиндә йерләшән Ҝәмигайа Азәрбайҹанын ән бөйүк абидәләриндән биридир. Бу абидә тарихимизин мөҹүзәсидир. Бура Азәрбайҹанда Гобустандан сонра ачыг сәма алтында гайаүстү рәсмләр музейидир. Бурада ики миндән чох гайаүстү рәсмләр гейдә алынмышдыр. Ҝәмигайа гайаүстү тәсвирләри елм аләминә ХХ йүзиллийин 60-ҹы илләринин орталарындан мәлумдур. 1965-ҹи илдә ҝеологлар тәрәфиндән ашкар олунан Ҝәмигайа тәсвирләри тәдгигатчылары өзүнә ҹәлб етмиш вә 40 илә йахын бир мүддәтдә бу рәсмләр һаггында мараглы мүлаһизәләр сөйләнилмиш вә елми әсәрләр йазылмышдыр. Мараглыдыр ки, Ҝәмигайа абидәси һаггында тәкҹә тарихчи вә археологлар дейил, диҝәр елм саһәләринин нүмайәндәләри – филолог, етнограф, ҹоғрафийашүнас, мемар, дилчи, һәтта һәвәскар тәдгигатчы олан башга адамлар фикир сөйләмишләр.
Илк нөвбәдә «Ҝәмигайа» ады тәдгигатчылар тәрәфиндән мүхтәлиф ҹүр изаһ едилмишдир.
Ҝәмигайайа илк тәдгигатчы кими ҝәлмиш дилчи алим мәрһум Ә.Һүсейни «ҝәмигайа» сөзүнү орада олан ҝәми шәкли илә әлагәләндирмиш вә ҝөстәрмишдир ки, о, ики һәрфлә (руни йазысы илә) шәкил вә йазыдыр. Бурада «ҝ» илә «м» һәрфи өз дөврүнүн йазы-рәсм гайдаларына ҝөрә елә бир тарихдә бирләшдирилир ки, ону ҝәми шәкли кими мүшаһидә етмәк вә «ҝәми» сөзү кими охумаг мүмкүндүр. Белә ки, «ҝ» һәрфи үфиги истигамәтдә, «м» һәрфи исә шагули истигамәтдә «ҝ» һәрфинин ортасында рәсм едилиб-йазылыб вә истәнилән шәкил йазы алыныбдыр. О, һәм дә гейд етмишдир ки, «Ҝәмигайа»да һәмин рәсм йазыдан башга бир нечә айры ҝәми шәкилләри дә вардыр.
Ә.Һүсейни, С.Бабайев, Н.Бабайевин тәдгигатларында «ҝәми», «гайыг» сөзү гәдим «габҹыг» сөзү илә әлагәли изаһ едилмиш вә «Гапыҹыг» адынын да бунунла әлагәдар олдуғуну ҝөстәрмиш вә бунун гапы илә һеч бир әлагәси олмадығы гәнаәтинә ҝәлмишләр.
Проф. В.Әлийев «Ҝәмигайа» адыны еһтималла дағын «нәһәнҝ ҝәмийә бәнзәмәси» илә, Ф.Сәфәрли «ҝәмчи гайа» вә «габҹыг» сөзләри илә,Н.Мүсейибов вә С. Ашуров Нуһун ҝәмисинин «дағын зирвәсиндә дашлашыб галмасы» илә, Ә.Фәрзәли исә «ҝәмичи» сөзү илә бағлы олдуғуну изаһ етмишдир.
Јухарыда Ҝәмигайа тәсвирләринин 1965-ҹи илдән мәлум олдуғуну гейд етсәк дә, тәдгигатчылар бу рәсмләрин тәдгиги тарихинин мүхтәлиф
илләрдән башландығыны ҝөстәрирләр. А.Сейидов вә Н.Мүсейибов буну кечән әсрин 60-ҹы илләриндән, В.Бахшәлийев 1968-ҹи илдән, Ф.Сәфәрли 60-ҹы илләрин сонларындан тәсадүфән ашкар олундуғуну, А.Гәдим бу тарихи йерин хронолоҝийасынын 1965-ҹи илдән башландығыны йазмышдыр. В.Әлийев исә илк дәфә 1968-ҹи илдә өзү тәрәфиндән археоложи ахтарышлар апардығыны ҝөстәрмишдир. Ә.Фәрзәли дә Ҝәмигайа тәсвирләринин 1968-ҹи илдән археолог В.Әлийев тәрәфиндән арашдырылдығыны гейд едир.
Азәрбайҹан Республикасы Президентинин ҝөстәриши илә Нахчыван Мухтар Республикасы Али Мәҹлисинин сәдри В.Талыбов 26 апрел 2001-ҹи ил тарихдә «Ордубад районундакы Ҝәмигайа абидәсинин тәдгиг едилмәси һаггында» сәрәнҹам имзаламышдыр. Һәмин сәрәнҹамда ҝөстәрилдийи кими, «Ҝәмигайа абидәсинин тәдгигинә 1970-ҹи илләрдә – мөһтәрәм Һейдәр Әлийевин Азәрбайҹана сийаси рәһбәрлийинин биринҹи дөврүндә башланмышдыр. 1971-ҹи илдә Азәрбайҹан Республикасы Елмләр Академийасынын Рәйасәт Һейәти Ҝәмигайада тәдгигат ишләринин апарылмасыны, елми албомун нәшр едилмәсини, елми-күтләви филмин чәкилмәсини гәрара алмыш, 1970-1987-ҹи илләрдә Ҝәмигайада тәдгигат ишләри апарылмыш»дыр.
Гейд етмәлийик ки, әввәлҹә Ә.Һүсейни, В.Әлийев Ҝәмигайайа өз арзулары илә сәфәр етмиш, бурадакы рәсмләр һаггында илк мәлуматлар вермишләр. Бундан сонра рәсми олараг тәдгигат ишләринә башланылмышдыр. Лакин 80-ҹи илләрин сонларында республикада йаранмыш иҹтимаи-сийаси вәзиййәтлә әлагәдар тәдгигат ишләри дайандырылмышдыр.
Халгымызын үмуммилли лидери, тарих вә мәдәниййәтимизин һамиси Һейдәр Әлийевин төвсиййәси илә 2001-ҹи илдән башлайараг Ҝәмигайайа елми експедисийа тәшкил едилмиш вә бу абидә әсаслы шәкилдә йенидән өйрәнилмәйә башланылмышдыр. Тәкҹә белә бир факты гейд етмәк олар ки, сон илләрдә Ҝәмигайа абидәләри илә бағлы 10-а йахын китаб вә онларла елми мәгалә ишыг үзү ҝөрмүшдүр. Елми експедисийанын сәмәрәли фәалиййәт ҝөстәрмәси үчүн Нахчыван МР Али Мәҹлисинин сәдри Васиф Талыбовун сәрәнҹамы илә лазым олан бүтүн тәдбирләр һәйата кечирилмишдир. Али Мәҹлисин сәдри 2001, 2002 вә 2005-ҹи илләрдә Ҝәмигайайа сәфәр етмиш, бу абидәләрлә, чохсайлы гайаүстү тәсвирләрлә таныш олмуш, елми ахтарышлар апаран алимләрлә ҝөрүшмүш вә Ҝәмигайа абидәләринин тәдгигинин даһа да йахшылашдырылмасы тәдбирләриндән ҝениш бәһс етмишдир.
Тәдгигатчыларын арашдырмаларында Ҝәмигайа рәсмләринин дөврүнә хүсуси әһәмиййәт верилмишдир. АМЕА-нын мүхбир үзвү В.Әлийевин
ҝәлдийи гәнаәт бундан ибарәтдир ки, Ҝәмигайа тәсвирләринин, пиктограмларынын мүәййән групу е.ә IV — III минилликләрә, схематик кечи, өкүз вә адам рәсмләринин әксәриййәти е.ә .IV – II минилликләрә аиддир. Онун фикринҹә Ҝәмигайа тәсвирләри вә бурадакы йурд йерләри Нахчыван әразисиндә е.ә. VII-I минилликләрдә йашамыш гәдим әһалинин һәйат тәрзини вә мәдәни инкишаф йолларыны изләмәйә имкан верир.
Н.Мүсейибли бу тәсвирләрин е.ә. IV — I миниллийин II йарысы –II минилликләрә, башга бир мәгаләсиндә е.ә. IV-I минилликләрә, Ф.Сәфәрли башга тәдгигатчыларын фикринә истинад едәрәк е.ә. ВЫЫ-Ы минилликләрә, В.Бахшәлийев буну е.ә. IV-II миниллийә аид олмасы гәнаәтинә ҝәлир. Тәдгигатчыларын фикирләриндән обйектив нәтиҹә чыхармаг үчүн там әсас вар вә бу е.ә IV-I минилликләрә уйғундур. Ә.Фәрзәлинин ҝәлдийи гәнаәт бундан ибарәтдир ки, «Гобустунда рәсмләрин ҹызылмасы е.ә. VIII минилликләрдән үзүбәри – бизим еранын әввәлләринәдәк давам едир. Гобустан Ҝәмигайанын давамыдыр вә йа ән азы онунла йашыддыр». Ҝәмигайа абидәләриндәки тәсвирләрин, рәсмләрин сайы, формалары, иҹра техникасы да тәдгигатларда өзүнә ҝениш йер тапмышдыр.
Тәдгигатчылардан Ф.Сәфәрли рәсмләрин гайалар үзәриндә сүртмә йолу илә, В.Бахшәлийев бунлары газма техникасы илә, башга бир әсәрдә кичик һәҹмли, схематик вә силует тәсвир олунан рәсмләрин газма вә дөймә техникасы илә иҹра олунмасыны ҝөстәрмишләр. Н.Мүсейибли исә гәдим гайаүстү тәсвирләрин газма, сүртмә вә дөймә үсулу илә рәсм едилмәсини йазмышдыр. А.Сейидов исә чап етдирдийи «Ҝәмигайа» китабында «беш йүздән артыг гайа парчасы үзәриндә 1000-дән артыг газма, сүртмә вә ҹызма үсулу илә ишләнмиш гайаүстү тәсвирләрин ашкар едилдийини» билдирир.
Тәдгигатларда Ҝәмигайа тәсвирләринин йаранмасы вә сайы һаггында мүхтәлиф мүлаһизәләр вардыр. А.Сейидов адыны чәкдийимиз китабында тәкҹә 2002-ҹи илдә 1000-дән артыг гайаүстү тәсвирләрин ашкар едилдийини вә бунларын йалныз көчмә тәсәррүфат һәйаты илә бағлы олмадығыны, һәм дә онларын идеоложи бахышлары илә әлагәдар олдуғуну йазмышдыр. Ариф Гәдим бир мәгаләсиндә билдирир ки, «О дөврдә йашайан улу бабаларымыз ҝөрдүкләрини, башларына ҝәләнләри бизләрә йалныз шәрти ҹизҝиләрлә, йәни конкрет олмайан деталларла чатдырмаға чалышмышлар». Проф. В.Әлийев миндән артыг гайаүстү тәсвирләрин олмасыны ҝөстәрмәклә, бунларын инсанларын сосиал һәйат тәрзи, идеолоҝийасы, мүхтәлиф адәт-әнәнәләри, естетик вә фәлсәфи бахышлары илә әлагәдар йарандығыны гейд едир. Ф.Сәфәрли гайаүстү тәсвирләрин инсанларын һәйат вә дүшүнҹә тәрзи, естетик зөвгләри, адәт вә әнәнәләри илә бағлы олдуғуну йазмышдыр. Ә.Һүсейни билдирмишдир ки, туфандан гуртаран инсанлар башларына ҝәлән һадисәләри, мәишәт мәрасимләрини, сәма ҹисимләри һаггындакы тәсәввүрләрини дашлар үзәриндә һәкк етмишләр. Н.Мүсейибли Ҝәмигайа петроглифләринин сайынын 1000-дән артыг олдуғуну гейд етмәклә, бунларын гәдим инсанларын дүнйаҝөрүшләри, онлары әһатә едән мүһитлә, һәйат тәрзләри, тәсәррүфат фәалиййәтләри, дини инамлары илә бағлы олдуғуну ҝөстәрмишдир. Ҝәмигайа абидәси илә бағлы бир нечә китабын, онларла елми мәгаләнин мүәллифи олан В.Бахшәлийев 2000-ә йахын гайаүстү тәсвирин ашкар олундуғуну вә бунларын йалныз йарымкөчәри малдарлыгла дейил, инсанларын инанҹлары илә дә бағлы олдуғуну йазмышдыр. В.Бахшәлийевин тәдгигатларында тәсвирләрин тарихи көкләри, онларын изаһы, тарихләндирилмәси, рәсмләрин мифолоҝийасы, онларын йерләшдийи топографийа вә б. мәсәләләр ҝениш йер тутур. Тәдгигатлардан айдын олур ки, сужет, композисийа мүрәкәблийи илә фәргләнән бу рәсмләрин мөвзусу әҹдадларымызын инанҹына вә әмәк фәалиййәтинә, овчу, малдар вә әкинчи тайфаларынын тәсәррүфат һәйатына һәср олунмушдур. Ҝәмигайа гайаүстү тәсвирләри ичәрисиндә байрам мәрасимләрини әкс етдирән рәсмләрлә йанашы мүхтәлиф астрономик, ҹоғрафи тәсвирли рәсмләр дә вардыр.
Инсан, марал, кечи, өкүз, илан, гуш, араба, ит, аслан, фантастик һейван, мүхтәлиф ишарә, дамға вә ов сәһнәләриндән ибарәт олан тәсвирләр бәзи тәдгигатчылар тәрәфиндән үч група айрылмыш, биринҹи група астрал тәсвирләр, икинҹийә һейван рәсмләри вә парчалама сәһнәләри, үчүнҹүйә исә инсан тәсвирләри вә ов сәһнәләри дахил едилмишдир. Тәсвирләрин изаһында тәдгигатчылар арасында фикир айрылыглары да мөвҹуддур. В.Бахшәлийевин бир сыра изаһлары илә А.Гәдим вә Н.Мүсейибли разылашмырлар. В.Кәримовун тәдгигатында Ҝәмигайа тәсвирләри Гобустан, Абшерон вә Ҝәлбәҹәр шәкилләри илә мүгайисәли шәкилдә тәһлил едилмишдир.
Бәзи тәдгигатчылар Ҝәмигайа тәсвирләрини пиктографик йазы нүмунәләри һесаб едирләр. Белә йазы нөвү һәрфләрдән ибарәт олмайыб, һәр һансы бир фикрин мәзмунунун ишарә вә йа рәсмләрлә ифадә едилмәсидир. Бу тәсвирләри михи йазы вә йа руни йазы адландыранлар да олуб. Бу рәсмләрдә әлифба ахтарылмасы вә онларын бәзиләринин дамға олмасы фикри дә диггәти ҹәлб едир. Ҝәмигайа ишарәләри һаггында бир монографийа вә чохсайлы мәгаләләр чап етдирмиш Ә.Фәрзәли 24 Оғуз дамғасынын 20-сини Ҝәмигайада ашкар етдийини йазмыш вә белә гәнаәтә ҝәлмишдир ки, ваһид түрк-Азәрбайҹан әлифбасынын әсасыны Нахчыван – Ҝәмигайа әлифбасы тәшкил едир. О, бу әлифбанын 22 самит вә 9 саит сәсдән ибарәт олдуғуну билдирир. Бунлар һәләлик мүәллифин мүлаһизәләридир вә тәдгигатчылар буна өз мүнасибәтини билдирмәмишдир.
Ҝәмигайа тәсвирләри етнограф-алимләр (Аббасов А., Гәдирзадә Г. вә б.) тәрәфиндән дә өйрәнилмиш вә бурадакы петроглифләрдә олан ат, араба рәсмләрини Нахчыван МР әразисиндән тапылан вә илк тунҹ дөврүнә аид едилән араба тәкәри моделләри илә мүгайисә етмиш вә мәнәви мәдәниййәтимиз үчүн елми нәтиҹәләр чыхармышлар. Мәкрли гоншуларымыз-ермәни алимләри тарихи сахталашдырмаг саһәсиндә өз әнәнәләринә садиг галараг халгымызын ән гәдим йадыҝары олан Ҝәмигайа абидәләрини һеч бир елми әсас олмадан ермәни абидәси кими гәләмә вермәйә чалышмыш вә һәтта Ҝәмигайа адыны уйдурма адларла әвәз етмишләр. Лакин орадакы топонимләр, гәдим түрк дүнйасы мәдәниййәти үчүн сәҹиййәви олан гайаүстү рәсмләрин олмасы вә апарылан тәдгигатларын нәтиҹәләри бир даһа ҝөстәрир ки, Ҝәмигайа абидәси халгымызын ән гәдим мәдәниййәт абидәләриндән биридир.
Халгымызын һәйат тәрзи, гәдим адәт-әнәнәләри илә әлагәдар йаранмыш Ҝәмигайа рәсмләри гиймәтли тарихи вә тәсвири сәнәт нүмунәләри кими тарихимизин вә мәдәниййәтимизин илкин инкишаф мәрһәләләрини изләмәйә вә өйрәнмәйә имкан вермиш вә бунлар тәдгигатчылар тәрәфиндән даһа әһатәли өйрәниләҹәкдир.
Ә Д Ә Б И Ј Ј А Т
Гусейнли А. Ермитаҹ каменного века. «Техника и Молодеҹи». №5, 1972; йенә онун. Әфсанәдән һәгигәтә. «Гобустан»ж., №1, 1973; йенә онун. Халгымызын мәнлик һейкәли. «Совет Нахчываны» г., 1986, 30 йанвар.
2.Алиев В.Г. Наскальные изображения Гемигая. КСИА, 1977, №148; йенә онун. Ҝәмигайа абидәләри. Бакы, 1992; йенә онун. Петроглифы Гемигая. Баку, 1985; йенә онун. Ҝәмигайа сәлнамәси. «Гобустан» ж., №2, 1999; йенә онун. Наскальные изображения Гемигая «Проблемы изучения наскальных изображений в СССР». Москва, 1990, с.104-108; йенә онун. Petroqlyrhs of Gemiqaya journal of Pakistan Archaeologists Forum 2, 45-59; йенә онун. Нахчыван-Азәрбайҹанын тарихи дийарыдыр. Бакы, 2002 йенә онун. Ҝәмигайа абидәләри әсасында Нахчыван тарихинин йени сәһифәләри йазылыр. «Республика» гәзети, 9, 13 апрел 2005-ҹи ил (№79, 82).
3. Бахшәлийев В. Ҝәмигайа тәсвирләринин поетикасы. Бакы, 2002; йенә онун. Ҝәмигайа тәсвирләри. Бакы, 2003; йенә онун Ҝәмигайанын рәсмләри. «Шәрг гапысы» г., 2001, 5 ийун; йенә онун. Ҹәмигайанын астрал рәсмләри. «Шәрг гапысы»., 2001, 23 ийун; йенә онун. Ҝәмигайанын ибадәтлә бағлы рәсмләри. «Шәрг гапысы» г., 2001, 17 ийул; йенә онун. Ҝәмигайа рәсмләриндә танры образы вә мифоложи варлыглар. «Шәрг гапысы» г., 2001, 31 ийул; йенә онун. Ҝәмигайа: сирли-сораглы дүнйа. «Шәрг гапысы» г., 2001, 7 август; йенә онун. Ҝәмигайанын рәсмләри мифоложи дүшүнҹә тәрзидир. «Шәрг гапысы» г., 2001, 8 сентйабр; йенә онун. Ҝәмигайанын гайаүстү тәсвирләри. «Шәрг гапысы» г., 2001, 20 сентйабр; йенә онун. Ҝәмигайа рәсмләринин мифолоҝийасы. «Елм» г., 2002, 5 апрел вә б.
4. Мүсейибов Н. Азәрбайҹанын гайаүстү ишарә вә дамғалары. Автореферат. Бакы, 1998; йенә онун (Ә.Бәдәловла). Ҝәмигайа ишарәләри. Нахчыван МР — 75 иллийинә аид Елми әсәрләр. Хүсуси бурахылыш, №5, 1999; йенә онун. Ҝәмигайа рәсмләри. Бакы, 2002; йенә онун. Ҝәмигайада археоложи тәдгигатлар. «2000-2001-ҹи илләрдә апарылмыш археоложи вә етнографик тәдгигатларын йекунларына һәср олунмуш елми сессийа»нын тезисләри. Бакы, 2002; йенә онун (С.Ашуровла бирликдә). Ҝәмигайада археоложи тәдгигатлар нә ҝөстәрир? «Азәрбайҹан» г., 2002, 10 декабр; йенә онларын. Ҝәмигайа абидәсиндә ермәни мәнбәләринә аид һеч бир дәлил йохдур. «Азәрбайҹан» г., 2001, 26 сентйабр; йенә онун. Гобустан вә Ҝәмигайа ишарәләриндәки бир груп ишарә һаггында. — «Азәрбайҹанын гәдим вә орта әсрләр тарихи проблемләри» китабында. Бакы, 1992; йенә онун. Ҝәмигайада ашкар едилмиш йени гайаүстү рәсмләр. — «Азәрбайҹанын гәдим вә орта әсрләр тарихи проблемләри», №2, 2001; йенә онун. Ҝәмигайанын археоложи тәдгиги. «Азәрбайҹан археолоҝийасы» ж., №1-2, 2002 вә б.
5. Бабайев Н. Гайаларын ачылмамыш сирләри. «Елм вә һәйат» ж., №2, 1985 (С.Әләсҝәров вә Ә.Гурбановла); йенә онун. Тәхәййүл, йохса ҝерчәклик. «Елм вә һәйат» ж., №11, 1987 (С.Әләсҝәровла); йенә онун. Ачыг сәма алтында галарейа. «Ҝәнҹлик» ж., №4, 1990 (Г.Гәдимовла); йенә онун. «Молодость» ж., №4, 1990 (Г.Гәдимовла); йенә онун. Эхо прошлых век. «Шәрг гапысы» г., 1990, 23 декабр; йенә онун. Гямигая — музей под открытым небом. «Азербайджан и азербайджанцы», №11-13, 2001 (С.Бабайев вә Е.Бабайевлә) вә б.
6. Сейидов А. Ҝәмигайа (топонимләр, гәдим көч йоллары). Бакы, 2003; йенә онун. Ҝәмигайа. «Шәрг гапысы» г., 2003, 22 феврал; йенә онун Нахчыван е.ә. VII-II минилликләрдә. Бакы, 2003.
7. Talıbov V. Offical Departament Order of Naxhichevan Autonomous Republic Supreme Council Chairman. About research of Gamiqaya monument in Ordubad distrit. «Azerbaıjan Azerbaıjans», №11-12, 2002; Ҝәмигайа
абидәсинин тәдгиг едилмәси һаггында Нахчыван МР Али Мәҹлиси сәдринин сәрәнҹамы. НДУ-нун хәбәрләри, №7, 2002.
8. Һәбиббәйли И. Ҝәмигайайа тарихи сәфәр. НДУ-нун хәбәрләри, №7, 2002; йенә онун. Scientific expedition to Gamiqaya «Azerbaıjan Azerbaıjans» №11-12, 2002.
9. Сәфәрли Ф. Ҝәмигайа абидәләри. «Нахчыван»ж., №2, 2002.
10. Гәдим А. «Ҝәмигайа» йаланлары севмир. «Шәрг гапысы» г., 2001, 21 ийун.
11.Керимов В. Гямигая. Бакы, 2005.
12. Фәрзәли Ә. Ҝәмигайа-Гобустан әлифбасы. Бакы, 2003; йенә онун, «Ҝәмигайа» ишарәләринин сирри ачылыр. «Јени Азәрбайҹан» г., 2002,13 сентйабр; 3 октйабр; 10 октйабр; 20 нойабр; 1 декабр; 22 декабр; йенә онун. Тарихи һәгигәт данылмаздыр. «Јени Азәрбайҹан» г., 2002, 19 декабр; йенә онун. Гайаларда әлифба сәрҝиси. «Јени Азәрбайҹан» г., 2003, 16 йанвар; йенә онун. Мән Ҝәмигайада «Тангры» сөзү охудум. «Јени Азәрбайҹан» г., 2003, 30 йанвар; йенә онун. Ҝәмигайа вә Гобустанда йарадылыш идейасы. «Јени Азәрбайҹан» г., 2003, 28 феврал; йенә онун. Ҝәмигайада «Дәдә Горгуд Китабы» илә сәсләнән бүтөв бир ҹүмлә. «Јени Азәрбайҹан» г., 2003, 5 март; йенә онун. Ҝәмигайа-Гобустан әлифбасында ишарәләр сәсин фонетик гурулушуну изләйир. «Јени Азәрбайҹан» г., 2003, 8 апрел вә б.
13. Аббасов А. Азәрбайҹанын гәдим дөвр етнографийасынын өйрәнилмәсиндә Ҝәмигайа тәсвирләринин әһәмиййәти. — «2000-2001-ҹи илләрдә апарылмыш археоложи вә етнографик тәдгигатларын йекунларына һәср олунмуш елми сесийа» нын тезисләри. Бакы, 2002.
Исмаил Гаджиев ГЕМИКАЯ В АЗЕРБАЙДЖАНСКОЙ ИСТОРИОГРАФИИ
Встатьео смотрены проблемы изучения Гемикая как важный природный памятник. Исследованы история ее изучения, значение слова Гемикая, период, количество, форма, техника выполнения наскальных рисунков.Обращено внимание мнениям и взглядам много численных исследователей, анализирован ровеньи зучения проблемы в Азербайджанской историографии.
İSMAYIL HACIYEV, AMEA Naxçıvan Bölməsi
AMEA Naxçıvan Bölməsinin «Xəbərlər»i, 2005, №1, səh. 55-62
