Ҝәмигаја Абидәләри Нахчыванын гәдим тарихи мәнбәләридир

…Ҝәмигайа гайаүстү рәсмләри гәдим Нахчыванын тунҹ вә илк дәмир дөврү әһалисинин бәдии тәфәккүрүнү, естетик бахышларыны вә дини-идеоложи тәсәввүрләрини әкс етдирән гиймәтли тарихи мәнбәләрдир. 

Гәдим Нахчыванда миладдан әввәл IV-I минилликләрдә инҹәсәнәтин әсас нөвләриндән бири сайылан тәсвири сәнәт ҝениш инкишаф тапмыш, гайаларын, бәдии керамиканын вә тунҹ мәмулатларын, еләҹә дә мүхтәлиф минераллардан һазырланан бәзәк әшйаларынын үзәриндә һәйатла бағлы олан, реал вә символик мәна кәсб едән мараглы рәсмләр, ишарәләр, дамғалар һәкк едилмишдир. Ибтидаи тәсвири сәнәтин инкишафы илкин йазы мәдәниййәти нүмунәләринин – пиктографик мәтнләрин йаранмасына ҝәтириб чыхармышдыр…

…Ҝәмигайа өзүнүн ады, еҹазҝар ҝөзәллийи, узаг гәринәләрдән бәри, минилләр бойу һаггында сөйләнилән мифләри, йалчын гайалы йамаҹларында горуйуб сахладығы зәнҝин тарихи абидәләри, «йазылы» даш салнамәләри илә бизи Азәрбайҹан халгынын милли мәнәви дүнйасынын улу йаддаш чағларына апарыб чыхарыр. Бурадакы тарихи абидәләр комплекс шәкилдә Азәрбайҹанын гәдим мәдәниййәт вә инҹәсәнәт хәзинәсинә гызыл фонд кими дахил олмушдур…

 Нахчыванын илкин сивилизасийа мәркәзләри е.ә. IV-I минилликләрдә йүксәк сәвиййәдә тәкамүл тапмыш, Јахын Шәрг вә Өн Асийа өлкәләри илә гаршылыглы игтисади, мәдәни әлагәләр йаратмышдыр. Мәһз бу тарихи мәрһәләдә гәдим Азәрбайҹанын Урмийа, Нахчыван вә Гарабағ реҝионларында ҝүҹлү тайфа иттифаглары – илкин шәһәр дөвләт гурумлары йаранмышдыр.

Гәдим Нахчыван әһалиси арасында мәнәви мәдәниййәтин мүхтәлиф саһәләри илә йанашы инҹәсәнәт вә пиктографик «йазы» мәдәниййәти дә инкишаф тапмышдыр. Бу бахымдан Ҝәмигайа петроглифләри, гайаүстү тәсвирләри вә пиктографик «йазы» нүмунәләри гәдим Нахчыванын мәдәниййәт тарихини өйрәнмәк үчүн чох дәйәрли гайнаглардыр.
Ҝәмигайада 1968-1990-ҹы илләрдә апардығым археолоҹи тәдгигалар нәтиҹәсиндә йурд йерләри, мүхтәлиф сиклопик тикинтиләр, гәбир абидәләри, ибадәтҝаһлар, гайаүстү тәсвирләр гейдә алынмышдыр. Лакин Ҝәмигайа абидәләри зәнҝин тарихи хәзинәйә малик олдуғундан бурада даһа ҝениш планда археолоҹи тәдгигатлар апарылмасына чох бөйүк еһтийаҹ варды.
Азәрбайҹанын мадди вә мәнәви мәдәниййәтини дәриндән билән Һейдәр Әлийев Нахчыванын мадди-мәдәниййәтинин, хүсусилә Ҝәмигайа абидәләринин үмумибәшәри дәйәрләрини вә халгымызын тарихинин өйрәнилмәси үчүн бөйүк елми әһәмиййәтини йүксәк гиймәтләндирәрәк 2001-ҹи илдә МР-нын әразисиндә ҝениш археолоҹи тәдгигатлар апарылмасыны чох ваҹиб бир вәзифә олараг гаршыйа гойду.
Нахчыван Мухтар Республикасы Али Мәҹлисинин Сәдри Васиф Талыбов «Ордубад районундакы Ҝәмигайа абидәләринин тәдгиг едилмәси һаггында» 2001-ҹи ил 26 апрел тарихли сәрәнҹамы верди вә лазыми ишләри ҝөрүлмәси үчүн шәраит йарадылды. Азәрбайҹан Милли Елмләр Академийасы-нын Археолоҝийа вә Етнографийа Институтунун әмәкдашлары Ҝәмигайада вә Мухтар Республиканын әразисиндә ҝениш археоложи тәдгигатлар апармаға башлады.
Ҝәмигайа петроглифләри вә онларла билаваситә бағлы олан дағәтәйи дүзән әразиләринин е.ә. ЫВ-Ы минилликләрә аид олан тунҹ, илк дәмир вә антик дөврү абидәләринин даһа ҝениш планда тәдгиги ермәни тарихчиләринин Нахчыванла бағлы сахтакарлығыны бир даһа үзә чыхарыб онларын бу гәдим Азәрбайҹан дийарына әрази иддиасыны ифша етмәйә имкан верир.
Азәрбайҹан тарихинин проблем мәсәләләрини даим диггәт мәркәзиндә сахлайан, әбәди өндәримиз Һейдәр Әлийевин хүсуси төвсиййәси сайәсиндә 2001-2003-ҹү илләрдә Ҝәмигайада, онун әтраф әразиләриндә ҝениш планда археоложи, етнографик, топонимик, фолклор тәдгигатлары апарылмыш вә милли мәнәви дәйәрләримизин тарихи көкләрини арашдырмаг үчүн чох әһәмиййәтли йени материаллар топланмышдыр.
Гайаүстү рәсмләр-петроглифләр гәдим инҹәсәнәтин йаранмасы вә тәкамүлү кими мүһүм елми проблем мәсәләләрин өйрәнилмәси үчүн әсас мәнбәләрдир. Гәдим инсанларын сосиал һәйат тәрзи, идеолоҝийасы, мүхтәлиф адәт-әнәнәләри, естетик вә фәлсәфи бахышлары илә әлагәдар йаранмыш гайаүстү рәсмләр, гиймәтли тәсвири сәнәт әсәрләри олмагла йанашы, бир нөв бәшәриййәтин илкин инкишаф мәрһәләләрини әкс етдирән сирли пиктографик йазылардыр. Дүнйанын әксәр әразиләриндә мөвҹуд олан петроглифләр археологлары, сәнәтшүнаслары вә лингвист тәдгигатчылары ән чох марагландыран абидәләрдир.
Гайаүстү рәсмләрә Авропа вә Асийада ҝениш мигйасда Гафгазда, Өн Асийада (Анадолуда), Иранда (Гарадағда), Уралда, Сибирдә, Алтайда, Карелийада, Ағ дәниз, Онега ҝөлүнүн саһилләриндә вә дүнйанын бир чох әразиләриндә мәлумдур.
Ҹәнуби Гафгаз, Анадолу, Шимали Гафгаз гайаүстү рәсмләри Орта Асийа, Сибир петроглифләри илә мүәййән ҹәһәтләрдән охшарлыг тәшкил етсә дә, өзүнәмәхсус хүсусиййәтләри вардыр. Ҹәнуби Гафгазда гайаүстү рәсмләр әсасән Азәрбайҹанда – Гобустанда, Абшеронда, Кәлбәҹәр, Сүник, Ордубад вә Ҝәмигайа йайлагларындадыр.
Ҝиланчайын йухары ахыны бойунҹа – Ҝиланкәнд, Биләв, Параға, Тиви, Нәсирваз, Хурс кәндләри әразисиндә е.ә. IV-I минилликләрә вә орта әсрләр дөврүнә аид йашайыш йерләри, галалар, истеһкамлар вә с. абидәләр вардыр. Бу мадди-мәдәниййәт абидәләри Ҝәмигайа петроглифләри илә билаваситә бағлыдыр.
Ҝәмигайанын ҹәнуб, гәрб вә шәрг йамаҹларында, дәниз сәвиййәсиндән 3500-3700 м һүндүрлүкдә йерләшән Гарангуш, Нәби йурду, Гыз-ҝәлин чухуру, Ҹамышөлән, Дәлибулаг йайлаглары вә Айыдәрәсиндәки алп чәмәнликләри чох гәдим заманлардан Нахчыванын, әсасән Ҝиланчай вә Әлинҹәчай вадиләриндә йашамыш ибтидаи инсанларын ов мәскәнләри вә йайлаглары олмушдур.
Јени археоложи тәдгигатлар нәтиҹәсиндә Гарангуш вә Нәбийурду йайлагларында мөвсүми мәскунлашан тунҹ вә илк дәмир дөврү малдар аиләләрин даирәви плана малик йурд-дәйә йерләри, сиклопик типли истеһкамлар, галачалар, дәфн абидәләри вә гайаүстү тәсвирләр ашкара чыхарылды. Јашайыш тикинтиләринин (диаметри 5-12 м), галачаларын диварлары ири вә орта һәҹмли гайа парчаларындан гурулмушдур.
Даирәви планлы йашайыш тикинтиләриндә вә курган типли абидәләрдә археоложи газынтылар апарылмыш, ҝил вә даш мәмулатлары, обсидиан гәлпәләри әлдә едилмишдир. Нәби йурдундакы галачаларын йахынлығындан е.ә. ЫВ-ЫЫЫ минилликләрә аид ҝил габ нүмунәләри тапылмышдыр. Белә керамика мәмулаты е.ә. IV-II минилликләрдә Нахчыванын дүзән әразисиндә йашайан отураг әкинчи вә малдар тайфаларынын мәишәтиндә ҝениш истифадә олунмушдур.
Гайаүстү рәсмләр әсасән һәмин йурд йерләринин вә галачаларын әтрафындакы гайалар үзәриндәдир. Ҝәмигайада сәрт гранит, базалт ҹинсли гайалар үзәриндә адам, кечи, марал, ит, ат, өкүз, бәбир, гуш тәсвирләри вә мүхтәлиф шәрти ишарәләр һәкк олунмушдур. Бу гәдим тәсвири сәнәт әсәрләринин бөйүк әксәриййәтини һейван рәсмләри тәшкил едир. Бир гайда олараг, һейван рәсмләри тәк-тәк, гоша, сүрү һалында вә композисийалы сәһнәләрдә тәсвир олунмушдур. Онларын бөйүк әксәриййәти кечи рәсмләридир.
Тәсвири сәнәтин инкишафы илкин йазы нүмунәләринин, пиктографик мәтнләрин йаранмасына ҝәтириб чыхармышдыр. Одур ки, истәр Ҝәмигайа рәсмләри, истәрсә дә Нахчыванын тунҹ дөврү бәдии керамикасы вә силиндрик мөһүрләр үзәриндәки мүрәккәб сүҹетли рәсмләр-ишарәләр гәдим тайфаларын һәйаты илә бағлы мараглы мәзмуна малик пиктографик йазылардыр.
Ҝәмигайа тәсвирләринин пиктографик ишарәләринин Гәдим Месопотомийа, Анадолу, Гарадағ (Иран, Лейләҹан, Әрәсбаран бөлҝәләри) пикто-график мәтнләри илә мүгайисәли тәдгиги Нахчыванын, бүтөвлүкдә Азәрбайҹанын Јахын Шәрг вә Өн Асийа илә гәдим игтисади, мәдәни әлагәләри тарихинин өйрәнилмәси үчүн чох дәйәрли елми имканлар йарадаҹаг.
Ҝәмигайа гәдим Нахчыванда илкин тайфа бирликләринин, дөвләтчиликмүнасибәтләринин йаранмаға башладығы дөврдә ваһид дини инам мәркәзи олмушдур.
Ҝәмигайа петроглифләри, пиктографик «йазылар» Азәрбайҹанын, еләҹә дә Гафгазын гәдим мадди мәдәниййәт абидәләри силсиләсиндә өз орижиналлығы вә елми дәйәри илә сечилир. Кичик Гафгазын мүхтәлиф алп чәмәнликләриндә йайылмыш гайаүстү петроглифләр, Зәнҝәзур силсиләсинин Ҝәмигайа йайлагларындакы гайаүстү тәсвирләрлә етник мәнсубиййәт бахымындан бир вәһдәт тәшкил едир. Ҝәмигайа, Сүник, Кәлбәҹәр петроглиф мәдәниййәтин бир тәрәфдән Хәзәр саһилиндәки Гобустан, Шимали Гафгаз, диҝәр тәрәфдән Өн Асийада Шәрги Анадолу вә Ҹәнуби Азәрбайҹанда Гарадағ гайаүстү тәсвирләри илә сых бағлылығы, бу ҝениш әразиләрдә түрк мәншәли гәдим тайфа бирликләринин йашадығыны ҝөстәрир.
Ҝәмигайа петроглифләри Нахчыванын диҝәр тунҹ дөврү инҹәсәнәт абидәләри илә гырылмаз телләрлә бағлыдыр. Ҝәмигайа петроглифләринин елми әһәмиййәтини даһа айдын ҝөрмәк үчүн, һәр шейдән әввәл онлары Нахчыванын гәдим йашайыш йерләриндән вә гәбир абидәләриндән ашкара чыхарылмыш үзәри тәсвирли дашларла, бәдии тәртибатлы керамика вә тунҹ бәзәк нүмунәләри илә бир комплекс шәклиндә тәдгиг етмәк лазымдыр. Мәһз белә мүгайисәли елми тәһлил апармагла, Ҝәмигайа инҹәсәнәт абидәләринин дөврүнү, бурадакы пиктографик «йазыларын» семантик мәзмунларыны мүәййәнләшдирмәк мүмкүн олур. Нахчыванын Күр-Араз мәдәниййәти (е.ә. IV-III минилликләр) керамикасынын пиктографик ишарәләри, зооморф вә антропоморф фигурлары вә бойалы габлар мәдәниййәти (е.ә. ХХII-IХ әсрләр) абидәләринин бәдии тәртибатлы ҝил габларынын рәнҝарәнҝ нахышлары әсасында, Ҝәмигайа тәсвирләринин, пиктографик ишарәләринин дөврүнү вә етник мәнсубиййәтини мүәййәнләшдирмәк мүмкүн олмушдур.
Тунҹ дөврүндә Азәрбайҹанын бир сыра сәнәткарлыг мәркәзләриндә, еләҹә дә Нахчыван дийарында дулусчулуг вә металишләмә йүксәк сәвиййәдә инкишаф тапмышдыр. Бәдии тәртибатлы ҝил габларын ҝениш истеһсалы Нахчыван дулусчулуг сәнәти үчүн хүсусилә сәҹиййәвидир.
Нахчыванын тунҹ дөврү ҝил мәмулаты мәишәтдә мүхтәлиф мәгсәдләр үчүн истифадә олунмасына бахмайараг, әксәриййәтинин үзәри бәдии ҹәһәтдән ҝөзәл тәртибатда нахышланмышдыр. Тәсәррүфат күпләри, газан вә чөлмәк типли мәтбәх габларынын да үзәри мүхтәлиф мотивләрдә бәзәдилмишдир. Садә ҝил мәмулатларынын үзәри басма, чәртмә, ҹызма вә йапма үсуллары илә, даирәви батыгларла, далғавари хәтләрлә, буҹаг, үчбуҹаг вә ромбларла нахышланмышдыр. Гәдим сәнәткарлар белә һәндәси мотивли ишарәләрлә, айпара вә өкүз башы формалы йапма нишанларла ҝөй ҹисмләрини,мүгәддәс сайыб инам бәсләдикләри дағлары, чайлары вә с. әкс етдирмәйә чалышмышлар.
Ҝәмигайа петроглифләри ичәрисиндәки бир сыра ишарәләр Нахчыванын илк тунҹ дөврү йашайыш йерләриндән әлдә едилмиш, Күр-Араз археолоҹи мәдәниййәти үчүн сәҹиййәви керамика мәмулатлары үзәриндәки мүхтәлиф ишарәләрлә йахын охшарлыг тәшкил едир. Махта, Икинҹи Күлтәпә гәдим йашайыш йерләринин илк тунҹ дөврүнә аид мәдәни тәбәгәсиндән тапылмыш боз, гара, чәһрайы рәнҝли ҝил габларын үзәриндәки лөвбәрвари, «с» шәкилли, спирал формалы, даирәви вә с. мүхтәлиф мотивли символик ишарәләрин йахын аналоҝийасына Ҝәмигайада мүхтәлиф гайалар үзәриндә раст ҝәлинир.
Ҝәмигайада Күр-Араз мәдәниййәти үчүн сәҹиййәви ҝил габ нүмунәләринин тапылмасы бу гәдим мәдәни бағлылығы бир даһа сүбут едир.
Ҝәмигайа тәсвирләринин пиктограмларынын тарихи йери вә әһәмий-йәти мәһз Нахчыванын тунҹ дөврү абидәләри хроноложи чәрчивәсиндә мүәййәнләшдирилир. Белә комплекс елми тәһлил Нахчыванын, еләҹә дә бүтөвлүкдә Азәрбайҹанын тунҹ дөврү инҹәсәнәтинин инкишаф мәрһәләләрини ардыҹыл шәкилдә изләмәйә имкан верир.
Археоложи тәдгигатлар ҝөстәрир ки, Ҝәмигайа петроглифләри хронолоҹи ҹәһәтдән Нахчыванын тунҹ дөврү мәдәниййәтинин бүтүн мәрһәләләрини әһатә едир. Бурадакы гайаүстү тәсвирләрин, пиктографик ишарәләрин мүәййән групу е.ә. ЫВ-ЫЫЫ минилликләрә аиддир.
Ҝәмигайа тәсвирләринин бөйүк әксәриййәти Нахчыванын орта тунҹ дөврү инҹәсәнәти үчүн сәҹиййәвидир. Бу дөврдә инҹәсәнәтин йүксәк сәвиййәдә инкишаф тапмасыны дулусчулуг мәмулатларында даһа йахшы изләмәк олур.
Е.ә. ХХII-ХV әсрләрдә Урмийа, Нахчыван вә Гарабағ дулусчулуг сәнәтиндә бәдии тәртибатлы садә вә бойалы габлар истеһсалы ҝениш йайылмышдыр. Әсл инҹәсәнәт нүмунәләри олан бойалы габларын бәзәдилмәсиндә ағ, гара, гырмызы, сары вә с. рәнҝләрдән истифадә олун-мушдур.
Илкин шәһәр мәдәниййәтинин йарадыҹылары олан гәдим Нахчыван сәнәткарлары рәнҝләрин аһәнҝини чох йахшы дуймуш вә онлардан йерли-йериндә мәһарәтлә истифадә етмәклә, ҝил габлар үзәриндә мүхтәлиф сүҹетли нахышлар йаратмыш, рәсмләр вә ишарәләр чәкмишләр.
Ҝәмигайа, Кәлбәҹәр, Сүник вә Гобустан тунҹ дөврү гайаүстү рәсмләри кими, бу дөврүн садә вә бойалы габлары үзәриндә рәсмләр, әсасән схематик шәкилдә чәкилмишдир. Нахчыванын, Урмийанын вә Мил-Гарабағын орта тунҹ дөврү (илк мәрһәлә) монохром бойалы габларынын нахышлары гырмызы фон үзәриндә гара рәнҝлә, симметрик өлчүләрдә чәкилмишдир. Мараглыдыр ки, габларын нахышланмасында һәндәси мотивли рәсмләрлә (далғалы, дүз, сыныг хәтләр, буҹаг, үчбуҹаг, ромб, даирә, трапесийа) йанашы, кечи, марал, гуш, адам тәсвирләри дә верилмишдир.
Бу ҹәһәтдән Ҹулфа районунун Нәһәҹир, Шәрур районунун Јайҹы кәнди әразисиндәки курган вә даш гуту типли гәбир абидәләриндән (е.ә. ХХII-ХVIII әсрләр) тапылмыш монохром бойалы габлар диггәти хүсусилә ҹәлб едир. Ҹулфа районунун Нәһәҹир кәнди әразисиндән әлдә едилмиш монохром бойалы күпәнин үзәри гырмызы рәнҝлә өртүлмүш, бу фонда гара рәнҝлә, башына ип бағланмыш кечи вә ону дартыб апаран адам тәсвир олунмушдур. Шәрур районунун Јайҹы кәнди әразисиндән тапылмыш монохром бойалы кузәләрин үзәриндә гуш, кечи, марал рәсмләри чәкилмишдир.
Нәһәҹир вә Јайҹы монохром бойалы габларын үзәриндәки һейван, гуш, адам рәсмләри мотивинә, өлчүләринә вә схематиклийинә ҝөрә Ҝәмигайанын бир груп тәсвирләри илә ейниййәт тәшкил едирләр.
Азәрбайҹанын орта тунҹ дөврү тәсвири инҹәсәнәтинин мүхтәлиф мәзмунлу ҝөзәл нүмунәләри Нахчыванын вә Урмийанын полихром бойалы ҝил габлары үзәриндә дә тәсвир олунмушдур.
Нахчыванын орта тунҹ дөврүнә аид (е.ә. II миниллийин икинҹи йарысы) Гызылбурун, Шаһтахты, I Күлтәпә, II Күлтәпә вә б. абидәләриндән тапылан бир сыра полихром бойалы габлар өз бәдии тәртибатына ҝөрә нәинки Азәрбайҹанын, еләҹә дә Өн Асийа вә Јахын Шәргин надир гәдим инҹәсәнәт нүмунәләри сайыла биләр.
Гызылбурундан тапылан бир нечә полихром бойалы ҝил габлар орнаментләринин рәнҝарәнҝ сүҹетли олмалары илә диггәти, хүсусилә ҹәлб едир. Бу габларын ҝөвдәсинин йухары һиссәси сары вә йахуд ағ рәнҝлә, ашағы һиссәси исә гырмызы рәнҝлә өртүлмүшдүр. Нахыш ачыг сары рәнҝли фон үзәриндә гырмызы вә гара рәнҝлә чәкилмишдир. Онларын боғазы, чийин вә ҝөвдә һиссәси үфүги истигамәтдә гара вә гырмызы хәтләрлә һашийәләнмиш, әсасән торлу дөрдбуҹаглы вә үчбуҹаглы нахышларла бәзәдилмишдир.
Полихром бойаларла нахышланмыш габлардан биринин үзәриндә үчбуҹагларын арасында гаршы-гаршыйа дурмуш ики адам рәсми чәкилмишдир. Онлардан бири киши, о бири исә гадына мәхсусдур. Киши рәсми гара рәнҝлә чәкилмиш, әйниндә гара рәнҝли архалыг, белиндә гырмызы гуршаг, башында исә гырмызы папаг вар. Бир голуну дирсәкдән бүкүб йухары галдырмыш, әлиндә исә гырмызы йайлыг тутулмушдур. Диҝәр голуну ашағы әйәрәк әлиндәки уҹу үчбуҹаг формада олан аләти гаршысындакы гадына доғру узатмышдыр. Гадын голларыны йухары галдырараг, бир әлини кишийә доғру узатмышдыр. Чийинләринин һәр бириндә ләләйи хатырладан үч чыхынты вар. Һәр ики адам һәрәкәтдә, рәгс едән вәзиййәтдә тәсвир олунмушлар. Бәдәнин, голларын вә гычларын һәрәкәт динамикасы чох ифадәли шәкилдә верилмишдир. Чох ҝүман ки, бу символик тәсвирдә нәсли артымла, һәйатла бағлы олан чох мараглы бир рәгс вә йахуд ритуал мәрасим әкс етдирилмишдир.
Гызылбурун, I вә II Күлтәпә полихром бойалы габлары үзәриндә һәндәси нахышлар арасында гуш рәсми дә чәкилмишдир.
I Күлтәпә гәдим йашайыш йериндән тапылан матра типли полихром бойалы ҝил габ үзәриндә чәкилмиш алты шүалы улдуз вә онун әтрафында бир истигамәтдә (саға) учан гуш рәсмләри чох еһтимал ки, сәма аләмилә бағлы символик мәзмун дашыйыр. Гәдим рәссам ики сүҹетдән мәһарәтлә истифадә едәрәк, садә вә ҝөзәл тәртибата малик тәсвири сәнәт әсәри йаратмышдыр. Бурада санки ҝүнәшин даими һәрәкәти тәсвир олунмушдур. Ҝөрүндүйү кими, истәр Ҝәмигайа тәсвирләриндә, истәрсә дә бойалы габларын орнаментләриндә ҝүнәши вә сәманы әкс етдирән символик мәзмунлу рәсмләрә мүраҹиәт олунмушдур.
Икинҹи Күлтәпә гәдим йашайыш йериндән тапылмыш полихром бойалы габлар бәзәкләринин рәнҝарәнҝлийинә ҝөрә Азәрбайҹанын гәдим дулусчулуг сәнәтинин надир вә орижинал нүмунәләридир. Бу габларын үзәри гара, гырмызы, гәһвәйи рәнҝләрлә даһа мараглы композисийаларла, һәндәси нахышларла, гу гушлары, дурна, лейләк, өкүз, марал, атлы вә адам рәсмләри илә бәзәдилмишдир. Бир габ гырығы үзәриндә гара рәнҝлә ики адам рәсми, шаһмат дамаларына охшар (34-36 ҝөздән ибарәт) нахыш вә гырмызы рәнҝлә гу гушу тәсвир олунмушдур. Адамлар һәрәкәт вәзиййәтиндә олуб, бири гадын, диҝәри исә кишидир. Гаршыда ҝедән адам сол голуну дирсәкдән бүкүб йухары галдырмыш, әлини ҝениш ачараг санки архасынҹа ҝедән икинҹи адама еһтийатла ирәлиләмәйи ишарә едир. Киши рәсминин чийинләри нисбәтән енлидир, башына ләләкләрдән чәләнҝ гойулмушдур. Бурада һәр һансы бир иш далынҹа ҝедән адамларын тәсвир олундуғу айдын ҝөрүнүр. Адам сағ әлиндә тутдуғу аләти вә йахуд силаһы чийнинә гоймушдур.
Икинҹи Күлтәпә археоложи газынтыларында әлдә едилән мүхтәлиф һейван вә гуш сүмүкләри бурада йашайан әһалинин тәсәррүфат һәйатындан, мәшғулиййәтиндән хәбәр верир. Демәли, бойалы габларын бәдии тәртибатында адам, һейван вә гуш рәсмләринин верилмәси тәсәдүфи дейил, әксинә инсанларын реал һәйат тәрзи илә бағлы олмушдур. Ҝәмигайадакы бир гуруп һейван вә адам рәсмләри илә ЫЫ Күлтәпә бойалы габлары үзәриндәки рәсмләр сүжет етибарилә бир-биринә чох охшардыр. Ҝәмигайа тәсвирләри ичәрисиндәки адам рәсмләринин мүәййән гисми чомагла (дәйәнәклә) силаһланмыш вәзиййәтдә тәсвир едилмишдир.
II Күлтәпәдән тапылан полихром бойалы габ үзәриндә марал гачан вәзиййәтдә тәсвир олунмушдур.
Ҝәмигайадакы марал тәсвирләринин дә бәзиләри һәрәкәт едән вәзиййәтдә тәсвир олунмушдур.
Шәрур районунун ашағы Јайҹы кәнди йахынлығында, Арпачайын сол саһилиндә йерләшән орта тунҹ дөврү некрополунда ачылмыш даш гуту гәбирдән тунҹ марал фигуру тапылмышдыр. Бу уникал сәнәт нүмунәси өз ҝөрүнүшү етибарилә Гарангуш йайлағындакы даирәви планлы, тикинтинин һөрҝү дашларындан бири үзәриндә реалист үслубда һәкк олунмуш ири шахәли буйнузлу марал рәсми илә тамамилә ейниййәт тәшкил едир.
Марал буйнузлу галыглары II Күлтәпә йашайыш йеринин орта тунҹ дөврү тәбәгәсиндән күлли мигдарда тапылмышдыр.
Бүтүн бу дәлилләр, Ҝәмигайа марал тәсвирләринин бир гисминин е.ә. ХХ-ХV әсрләрә аид олдуғуну ҝөстәрир.
Сон тунҹ вә илк дәмир дөврүндә Ҝәмигайада марал рәсмләри схематик шәкилдә чәкилмишдир.
Нахчыванда орта тунҹ дөврүндән етибарән бәдии сәнәткарлыг даһа ҝүҹлү вә йүксәк инкишаф етмишдир. Бу бахымдан, Шаһтахты некрополундан тапылан уникал полихром бойалы күпәни хүсуси гейд етмәк лазымдыр. Һәмин күпәнин үзәри гара вә гырмызы рәнҝлә чәкилмиш һәндәси мотивли орнаментләрлә – үчбуҹаг вә ромб нахышларла, ҝүнәш символу гуш вә һейван рәсмләри илә бәзәдилмишдир. Реал үслубда чәкилмиш буйнузлары ҝери әйилмиш кечиләрә вәһши һейванлар (ҹанаварлар) вә гушлар һүҹум едирләр. Габын үзәриндәки гулан вә йахуд ат рәсмләри хүсуси мараг доғурур. Мәлумдур ки, белә рәсмләрә гәдим гайаүстү тәсвирләр арасында да раст ҝәлинир. Шаһтахты бойалы габы үзәриндәки кечи вә вәһши һейван рәсмләри мотив етибарилә Ҝәмигайа рәсмләрилә ейнидир.
Бойалы габларын нахышларындан вә гайаүстү рәсмләрдән дә ҝөрүнүр ки, тунҹ дөврүндә Нахчыванда тәсвири инҹәсәнәтдә гуш, һейван вә адам рәсмләринә әсас мотивләр кими тез-тез мүраҹиәт олунмушдур. Бу дөврдә илан рәсми чәкмәк тәсвири инҹәсәнәтдә йени тәтбиг олунурду. Илан садә вә бойалы габларын нахышларында, еләҹә дә гайаүстү рәсмләрдә шүбһәсиз ки, символик бир гүввә кими әкс етдирилмишдир. Ҝәмигайадакы илан рәсмләри мотив етибарилә полихром бойалы габлар (Гызылбурун, Шаһтахты, Нахчыван некрополлары) үзәриндәки илан тәсвирләри илә охшарлыг тәшкил едир.
Нахчыванын тунҹ дөврү инҹәсәнәт абидәләринә ҝөзәл бәдии тәртибатда һазырланмыш тунҹ мәмулаты нүмунәләри (тунҹ биләрзикләр, асмалар, санҹаглар вә с.) әгиг вә паста мунҹуглар да дахилдир. Белә бәзәк нүмунәләри Гарабағлар, Гызылбурун, Шаһтахты, Күлүс вә Коланы некрополларындан әлдә едилмишдир.
Ҝәмигайа тәсвирләринин вә сахсы габларынын нахышларынын бир гисминин гәдим астрал инамларла бағлылығыны Нахчыванын бәдии тәртибатлы тунҹ бәзәк әшйалары (биләрзикләр, асмалар вә с.) үзәриндә дә изләмәк олур. Астрал мотивли Ҝәмигайа тәсвирләри илә ейни тарихи дөврә тәсадүф едән, амулет кими истифадә олунмуш асма тунҹ бәзәкләр сәма ҹисмләри – (ҝүнәш, ай вә с.) вә гуш фигуру формасында һазырланмышдыр. Ҝил габларда олдуғу кими, тунҹ бәзәкләрин вә мунҹугларын үзәри һәндәси мотивләрлә (дүз, далғалы, сыныг хәтләрлә, буҹаг, үчбуҹаг, ромб, ҝүнәш рәсми) бәзәдилмишдир. Ҝәмигайа тәсвирләринин Нахчыванын тунҹ дөврү йашайыш йерлә-риндән вә гәбир абидәләриндән ашкар олунмуш үзәри тәсвирли дашларла бағлылығыны хүсусилә гейд етмәк лазымдыр.
Икинҹи Күлтәпәнин орта тунҹ дөврү (ХХ-ХV әсрләр) тәбәгәсиндән ашкара чыхарылмыш ири дашын үзәриндәки дүз хәтләрин кәсишмәсиндән ибарәт олан тәсвирләр ишләнмә техникасына вә мотивинә ҝөрә Ҝәмигайанын гарышыг хәтли рәсмләрилә ейниййәт тәшкил едирләр.
Шаһбуз районунун Коланы кәнди әразисиндәки сон тунҹ вә илк дәмир дөврү гәбристанлығында бир даш гуту гәбирин йан һөрҝү дашлары үзәриндә һәкк олунан атлы рәсми (?) вә мүхтәлиф шәрти ишарәләр ишләнмә хүсусиййәтләринә ҝөрә Ҝәмигайа тәсвирләри илә ейниййәт тәшкил едир.
Ҝәмигайадакы бир груп кечи тәсвирләри, тәк-тәк адам рәсмләри, еләҹә дә бәзи шәрти ишарәләр һәндәси формаларда (бирләшмиш үчбуҹаглар, дөрдбуҹаглы вә с.) олуб, Азәрбайҹанын сон тунҹ вә илк дәмир дөврү инҹәсәнәти үчүн сәҹиййәвидир.
Бу фактлар бир даһа сүбут едир ки, Ҝәмигайа тәсвирләри Нахчыванын Аразбойу дағәтәйи вә дүзән әразиләриндә йашамыш тунҹ дөврү гәдим тайфаларынын мәдәниййәт абидәләридир.
Ҝөрүндүйү кими, Нахчыванын тунҹ дөврү йашайыш йерләри вә гәбир абидәләриндән тапылмыш үзәри тәсвирли дашлар, бәдии тәртибатлы керамика, тунҹ вә паста бәзәк нүмунәләри Ҝәмигайа тәсвирләринин хроноложи йерини мүәййәнләшдирмәкдә мүһүм рол ойнайыр. Бу бахымдан Гобустанын, Шимали Гафгазын, Анадолунунун гайаүстү рәсмләри илә Ҝәмигайа тәсвирләринин охшарлығы хүсусилә мараглыдыр. Ҝәмигайада олдуғу кими, һәмин абидәләрдә дә гайаүстү тәсвирләрин бөйүк әксәриййәти кичик һәҹмдә, схематик шәкилдә чәкилмиш, һейван, адам, гуш рәсмләриндән, астрал вә башга мәзмун кәсб едән шәрти ишарәләрдән, дамғалардан ибарәтдир.
Ҝәмигайа тәсвирләринин хронолоҝийасынын мүәййәнләшдирилмәсиндә Гобустан абидәләринә мүраҹиәт хүсуси әһәмиййәт кәсб едир.
Гобустан гайаүстү тәсвирләринин хронолоҝийасы чохминиллик тарихи, Мезолит, Неолит, Енеолит, Тунҹ вә илк Дәмир вә орта әсрләр дөврү-нү әһатә едир. Бу тәсвири инҹәсәнәт нүмунәләринин характерик хүсусиййәтләри тәдгигатчылар тәрәфиндән (И.М.Ҹәфәрзадә, Ҹ.Рүстәмов, Ф.М.Мурадова) сәҹиййәләндирилмишдир. Гобустанын мезолит, неолит вә енеолит дөврләринин (е.ә. ХIV-V минилликләр) гайаүстү тәсвирләри әсасән ириөлчүлү олуб, реалист үслубда ишләнмишдир. Бундан фәргли олараг, тунҹ дөврү тәсвирләри кичик мигйасда вә схематик (силует) шәкилдә иҹра едилмишдир.
Гобустанда олдуғу кими, Ҝәмигайада да тунҹ дөврү гайаүстү тәсвирләринин әксәриййәти тәк, гоша вә сүрү һалында сағ, сол истигамәтдә дуран вә һәрәкәт вәзиййәтиндә ҝөстәрилән кечи рәсмләридир. Гобустан гәдим йашайыш йерләриндәки тикинти дашлары вә Курган дашлары үзәриндә кечи тәсвирләри һәкк едилмишдир.
Ҝәмигайада тунҹ дөврү даирәви планлы мөвсүми йашайыш йерләринин тәк-тәк һөрҝү дашларынын да үзәриндә кечи, марал, адам рәсмләри һәкк олунмушдур.
Ҝәмигайа вә Гобустанын тунҹ дөврү гайаүстү тәсвирләри кичик өлчүдә олуб, дөймә вә сүртмә үсулу илә чәкилмиш, мүхтәлиф һейван (кечи, марал, өкүз, ат, ит) вә адам рәсмләриндән ибарәтдир. Һәм Гобустанда, һәм дә Ҝәмигайада мараглы композисийалы рәгс вә ов сәһнәләри тәсвир олунмушдур. Ейни типли ов силаһлары – каман вә ох, дәйәнәк вә кәмәнд рәсмләринә һәр ики абидәдә раст ҝәлинир.
Ҝәмигайа вә Гобустан тунҹ дөврү гайаүстү рәсмләриндә Азәр-байҹанын гәдим тәсвири сәнәти үчүн сәҹиййәви олан бир сыра хүсусиййәтләр әкс етдирилмишдир.
Абидәләрин мүгайисәли тәдгиги ҝөстәрир ки, Ҝәмигайада вә еләҹә дә Кичик Гафгазын диҝәр реҝионларында алп чәмәнликләриндә гайалар үзәриндә һәкк олунмуш схематик рәсмләрин (кечи, өкүз, адам вә с.) әксәриййәти е.ә. IV-II минилликләрә аиддир. Һәмин дөврләрдә Азәрбайҹанда малдарлығын интенсив инкишафы нәтиҹәсиндә йарымкөчәри малдарлыг инкишаф тапмыш, Күр-Араз вадиләринин отураг әкинчи-малдар тайфалары Кичик Гафгазын алп чәмәнликләрини мәнимсәйиб она там саһиб олмушлар.
Тунҹ дөврүндә гәдим Азәрбайҹан тайфалары малдарлығын, гойунчулуғун вә атчылығын инкишафы үчүн Ҝөйҹә маһалы, Кәлбәҹәр, Зәнҝәзур, Нахчыван әразиләриндәки йайлагларда өзләринә әлверишли шәраит тапмышлар.
Үмуми һәйат тәрзи етибары илә вә етник мәншәҹә йахын олан бу тайфаларын гайаүстү тәсвирләри, пиктографик йарадыҹылыг мәдәниййәти бир-бирилә сых бағлыдыр.
Ҝәмигайа йайлагларындакы петроглифләр Нахчыванын дағәтәйи вә дүзән әразиләриндә йашамыш гәдим отураг әкинчи-малдар тайфалара аид мәдәниййәт абидәләридир.
Кичик Гафгазын бир-биринә гоншу мүхтәлиф реҝионларында мөвҹуд олан гәдим гайаүстү тәсвирләр һәккедилмә техникасына рәсмләрин мотивләринә, композисийалы сәһнәләрә, семантик мәзмунларына ҝөрә чох охшардыр.
Ҝәмигайа тәсвирләри гоншу Анадолунун гәдим инҹәсәнәт абидә-ләри илә дә сых бағлыдыр. Анадолунун Һаккари, Паланлы вә Белдиби (Кум буҹаг) реҝиону абидәләриндәки неолит, тунҹ дөврләри инсан вә һейван рәсмләри (кечи, ит, вә с.) мотивләринә, схематиклийинә ҝөрә Ҝәмигайа, Кәлбәҹәр, Ҝөйәм, Сүник, еләҹә дә, Шимали Гафгазын гайаүстү тәсвирләри илә йахын аналоҝийа тәшкил едир.
Нахчыван, Гарабағ, Урмийа, Гарадағ (Ҹәнуби Азәрбайҹан) вә Анадолу әразисиндәки тунҹ дөврү мәдәниййәтләринин, гайаүстү тәсвирләринин, пиктограмларынын бир-бирилә ейниййәт тәшкил етмәси чох мараглы тарихи дәлил олуб, бу гәдим мәдәниййәтләрин етник мәнсубиййәти һаггында елми фикир сөйләмәйә әсас верир.
Бу тарихи мадди мәнбәләрә әсасланараг демәк олар ки, Ҹәнуби Гафгаз, Нахчыван, Гарадағ, Урмийа, еләҹә дә Шәрги Анадолу әрази-ләриндә е.ә. ЫВ-Ы минилликләрдә гәдим түрк мәншәли вә дилли отураг әкинчи-малдар, сәнәткар тайфалар мәскунлашмышдыр.
Бүтөвлүкдә Гафгазда, Ҹәнуби Азәрбайҹанда, Анадолуда, Сури-йа вә Фәләстиндә ҝениш ҹоғрафи әразиләрдә йайылмыш Күр-Араз мәдәниййәтини (е.ә. IV-III минилликләрдә) вә гәдим Нахчыванын илкин шәһәр мәдәниййәти үчүн сәҹиййәви сайылан бойалы габлар мәдәниййәтини бу улу нәсилләр йаратмышлар.
Одур ки, Ҝәмигайа рәсмләри, пиктограмлары тарихән вә етник мәнсубиййәт бахымындан Күр-Араз мәдәниййәти, Нахчыван мәдәниййәти (бойалы габлар) вә Хоҹалы-Ҝәдәбәй мәдәниййәтинин мәишәт вә инҹәсәнәт абидәләри илә бағланыр.
Азәрбайҹан халгынын илкин етник формалашмасы тунҹ дөврүндә – е.ә. IV-III минилликләрдә баш вермиш, илкин синифли ҹәмиййәтин йарандығы е.ә. III-I минилликләрдә, антик вә илк орта әсрләр дөврүндә бу просес ардыҹыл шәкилдә йүксәк тәкамүл тапмышдыр.
Азәрбайҹан халгынын дилинин дә тарихи онун мәдәниййәти кими чох гәдим олуб, тунҹ дөврү гайаүстү рәсмләрини вә мәдәниййәтләрини (Күр-Араз, Нахчыван, Хоҹалы-Ҝәдәбәй вә б.) йарадан гәдим тайфаларын дилиндән башланыр.
Гәдим Азәрбайҹанын Гобустан, Ҝөйҹә, Сүник, Ҝәмигайа, Гарадағ, еләҹә дә Анадолу гайаүстү тәсвирләри вә пиктографик «йазы» ишарәләри, дамғалары, тарихи, дилчилик-лингвистик бахымдан ҝениш елми шәкилдә тәдгиги олунмалыдыр.
* * * 
Ҝәмигайа гайаүстү рәсмләри гәдим Нахчыванын тунҹ вә илк дәмир дөврү әһалисинин бәдии тәфәккүрүнү, естетик бахышларыны вә дини-идеоложи тәсәввүрләрини әкс етдирән гиймәтли тарихи мәнбәләрдир.
Гәдим Нахчыванда миладдан әввәл IV-I минилликләрдә инҹәсәнәтин әсас нөвләриндән бири сайылан тәсвири сәнәт ҝениш инкишаф тапмыш, гайаларын, бәдии керамиканын вә тунҹ мәмулатларын, еләҹә дә мүхтәлиф минераллардан һазырланан бәзәк әшйаларынын үзәриндә һәйатла бағлы олан, реал вә символик мәна кәсб едән мараглы рәсмләр, ишарәләр, дамғалар һәкк едилмишдир. Ибтидаи тәсвири сәнәтин инкишафы илкин йазы мәдәниййәти нүмунәләринин – пиктографик мәтнләрин йаранмасына ҝәтириб чыхармышдыр.
Нахчыван әразисиндә ашкар едилмиш ибтидаи тәсвири сәнәт әсәрләринин мөвзусу, әсасән реал һәйатдан ҝөтүрүлмүшдүр. Онларын әксәриййәтинин мәзмуну инсанларын һәйат тәрзи илә, әкинчиликлә, малдарлыгла вә овчулугла бағлыдыр. Бир груп рәсмләр исә гәдим тотемләрин вә астрал ҹисимләрин символик әкси олуб, ибтидаи инсанларын дини-идеоложи ҝөрүшләриндән хәбәр верир.
Тунҹ дөврүндә Нахчыван әразисиндә йашайан әһалинин мәдәни инкишаф сәвиййәси хейли йүксәлмиш, мүәййән мәрасимләрдә рәгсләрин иҹра олунмасы, илкин мусигинин йаранмасы илә нәтиҹәләнмишдир. Ҝәмигайа тәсвирләриндә вә Нахчыван бойалы габлары үзәриндәки рәгс сәһнәләри, еләҹә дә Гобустандакы гавал дашлар, йаллы тәсвирләри енеолит вә тунҹ дөврүндә Азәрбайҹанда мусиги мәдәниййәтинин мейдана ҝәлдийини ҝөстәрир.
Ҝәмигайа, Анадолу, Сүник, Кәлбәҹәр вә Гобустанын тунҹ дөврү гайаүстү рәсмләринин ейни үслубда иҹра олунмасы, әксәриййәтинин сүҹет етибарилә ейниййәт тәшкил етмәси, гәдим Азәрбайҹанда вә онунла йахын гоншулугда йерләшән әразиләрдә мәдәниййәт вә етник мәншә етибарилә бир-биринә йахын олан тайфаларын йашадыгларыны ҝөстәрир.
Азәрбайҹан халгынын етноҝенезинин илкин формалашмасында әсас сой көкләри олмагла һәмин тайфалар һәлледиҹи рол ойнамышлар.
Ҝәмигайа өзүнүн ады, еҹазҝар ҝөзәллийи, узаг гәринәләрдән бәри, минилләр бойу һаггында сөйләнилән мифләри, йалчын гайалы йамаҹларында горуйуб сахладығы зәнҝин тарихи абидәләри, «йазылы» даш салнамәләри илә бизи Азәрбайҹан халгынын милли мәнәви дүнйасынын улу йаддаш чағларына апарыб чыхарыр. Бурадакы тарихи абидәләр комплекс шәкилдә Азәрбайҹанын гәдим мәдәниййәт вә инҹәсәнәт хәзинәсинә гызыл фонд кими дахил олмушдур.
Вели Алиев

ПАМЯТНИКИ ГЕМИКАЯ ИСТОЧНИКИ ДРЕВНЕЙ ИСТОРИИ НАХЧЫВАНА

В статье проведено сравнительное исследование памятников эпохи бронзы и наскалных изображений Гемикая. При этом петроглифы проанализированы как источник древней истории Нахчывана.

ВӘЛИ ӘЛИЈЕВ АМЕА Археолоҝийа вә Етнографийа Институту
АЗӘРБАЈҸАН МИЛЛИ ЕЛМЛӘР АКАДЕМИЈАСЫ НАХЧЫВАН БӨЛМӘСИ, ХӘБӘРЛӘР
№1 НАХЧЫВАН, «ТУСЫ», 2005, сәһ-63-81