Фикрәт Рзайевин «Уникал» гәзетинә мүсаһибәси

       “Дилимиздәки истәнилән сөз санки бир рийази дүстурдур”
  Фикрәт Рзайев: “Дилин мәншәйи илә бағлы ахтарышларымын илк гайнағы, даһа доғрусу, булағын ҝөзү милли-азадлыг һәрәкаты олду”
Мәлум олдуғу кими, данышыг дилинин мәншәйи барәдә лап гәдим дөврләрдән башкайараг ән мүхтәлиф нәзәриййәләр ирәли сүрүлсә дә, бу проблем һәлә дә ҹидди бир мүәмма олараг галыр. Гоҹаман мүһәндис Фикрәт Рзайевин данышыг дилинин вә сөзләрин мәншәйи илә бағлы арашдырмалары республиканын елми иҹтимаиййәти тәрәфиндән марагла гаршыланыб. Гәрибәси будур ки, Фикрәт мүәллим ихтисасҹа “һуманитар” дейил, “технар”дыр. Онун бу ил чапдан чыхмыш “Сөз” монографийасы Азәрбайҹан Милли Елмләр Академийасынын Нәсими адына Дилчилик Институтунда дилчи алимләрин иштиракы илә мүзакирә едилыиб…

     Беләликлә, дилләрин вә сөзләрин мәншәйи барәдә суалларымызы мүһәндис Фикрәт Рзайев ҹавабландырыр. -Фикрәт мүәллим, Сизин дилин вә сөзләрин йараныш принсипи барәдә нәзәриййәниз республиканын мүвафиг елми даирәләриндә ҹидди мараг доғуруб. Сиздән хаһиш едирик ки, бу барәдә охуҹуларымыза да садә вә анлашыглы формада мәлумат верәсиниз.
    -Истәнилән дилдәки истәнилән сөз санки бир рийази дүстурдур. Сөзләрдәки данышыг сәсләри мүәййән мәнтиги әсасларла бирләшәрәк мәналары ифадә едән конструксийалар әмәлә ҝәтирир. Сөзләрин гурулушунда тәсадүфи һеч бир данышыг сәси йохдур. Һәр бир данышыг сәси санкли бу дүстурун ваҹиб вә әвәзедилмәз компонентидир.
    -Бәс биз данышығымызда истифадә етдиймиз бу фонемләри һазыр шәкилдә һарадан “ҝөтүрүрүк”?
   -Азәрбайҹҹан дилиндәки данышыг сәсләри вә йа фонемләр бизә, һәгигәтән дә, һазыр шәкилдә верилиб. Онларын сайы 33-дүр, чүнки биз ики сәси йазыда ейни һәрфлә — “к” илә ифадә едирик. Башга диләрдә фонемләрин сайы мүхтәлифдир, 28 фонемдән башлайараг 52 фонеми олан ҹүрбәҹүр дилләр гейдә алыныб.
  -Сизин нәзәриййәниз башга дилләрә дә тәбиг едилә билирми? Јәни бу тезисләр анҹаг Азәрбайҹан дили үчүндүр, йохса дүнйанын бүтүн дилләри үчүндүр?
  -Јох. Мән бу ил чапдан чыхмыш “Сөз” китабымда үч дилин – Азәрбайҹан, рус вә алман дилләринин материалларындан истифадә етмишәм. Нәтиҹә исә чох мараглы алыныб вә мүсбәт нәтиҹәләр орталыға гойуб. Дил материалларынын мәним нәзәриййәм әсасында тәдгиги ҝөстәрир ки, бүтүн дүнйа дилләриндәки сөзләр ейни принсип вә ейни мәна конструксийалары әсасында мейдана ҝәлиб.
   -Јәни дүнйанын бүтүн дилләри ейни сәс ганунауйғунлугларына ҝөрә тәртибләниб?
   -Бәли. Һәләик мәним тәдгигата ҹәлб етдийим бу үч дилдир. Амма дилләр мүхтәлиф олса да, данышыг сәсләри – фонемләр бу дилләрин үчүндә дә ейни функсийаны дашыйыр вә ейни мәнайа маликдир. Мән әминәм ки, диҝәр дилләрә мәхсус сөзләр дә мәним нәзәриййәм әсасында йохланылса, нәтиҹә ейни олаҹаг. Тәдгигата ҹәлб етдийим дилләрә мәхсусн данышыг сәләри ишләнмә тәйинатына ҝөрә ҹидди фәргләр нүмайиш етдирмир.
    -Бәс Азәрбайҹанын елми иҹтимаиййәтинин Сизин тәдгигатлара мүнасибәти неҹәдир?
  -Республикадакы дилчиләрин мәним нәзәриййәмә мүнасибәти бирмәналы дейил вә бу да тәбиидир. Елми иҹтимаиййәт орта мәктәб синфи дейил ки, һамы әлини галдырыб бир сәслә “бәли” десин. Јанашмалар мүхтәлифдир, амма үмуми мүнасибәт мүсбәтдир.
    -Мәсәлән, дилчиләримиздән кимләр сизин нәзәриййәнизә мүсбәт шәкилдә йанашырлар?
   -Нәсрәддин Туси адына Азәрбайҹан Дөвләт Педагожи Университетинин профессору Булудхан Хәлилов, Азәрбайҹан Милли Елмләр Академийасынын мүхбир үзвү Низами Ҹәфәров вә академик Афат Гурбанов мәним елми әсәрләримлә ҹидди шәкилдә марагланырлар вә арашдырмаларым барәдәки үмуми рәйләри мүсбәтдир. Профессор Булудхан Хәлилов һәм дә мәним “Сөз” монографик арашдырмамын елми редакторудур вә она өн сөз йазыб. Билдийимә ҝөрә, диҝәр дилчиләримиз дә һазырда мәним “Сөз” китабымы охумагла мәшғулдурлар. -Билдийимә ҝөрә, өзүнүз ихтисасҹа мүһәндис-механиксиниз. Бәс неҹә олду ки, мүһәндис-механик дилин мәншәйи вә дилдәки сөзләрин йаранма механизми илә марагланмаға башлады?
  -Билирсиниз, инсан бейни мараг даирәсинә ҝөрә чох рәнҝарәнҝ саһәләри әһатә едир. Әҝәр сән мүһәндис-механиксәнсә, бу о демәк дейил ки, сән елә мүтләг дәмирдән конструксийалар барәдә дүшүнмәлисән. Инсан өмрү бойу анҹаг ейни предмет барәдә дүшүнә билмәз ахы. Инсан бейнинин чох маҹәралары вар. Бир дә ҝөрүрсән ки, елә фантастик мәнзәрәләр ачылыр бейниндә.
   -Амма йенә дә һансы факт, һансы импулс Сизи дилин вә сөзләрин мәншәйи барәдә мүлаһизәләрә ҝәтириб чыхарды? Бу кәшф просеси неҹә башлады?
  -Һәр шей өтән әсрин 90-ҹы илләриндә, йәни 20-22 ил бундан әввәл бүтүн Азәрбайҹаны бүрүмүш милли-азадлыг һәрәкаты вә митингләр заманы башланды. Мән бир вәтәндаш кими бу митингләрин әксәриййәтиндә иштирак едир вә мтингләрдә чыхыш едәнләрин нитгләрини диггәтлә излыәйирдим. Гәфләтән бир суал доғду бейнимдә: адамлар нийә мәһз бу сөзләрлә данышырлар вә сөзләрдәки сәсләрин нөвбәләнмәси нийә мәһз бу ҹүрдүр? Фикир вермәдән ишләтдийимиз данышыг сәсләринин архасында һансы сирләр ҝизләнир? Бу сәсләрин нөвбәләшмәси нийә мәһз бу мәнаны формалашдырыр? Ҝөрүндүйү кими, бу суаллар елә дә асан суаллар дейилди вә онлара ҹаваб тапылмалыйды. Беләликлә, дүшүнмәйә вә сөзләри тәһлил етмәйә башладым. Јәни дилин вә сөзләрин мәншәйи барәдәки нәзәриййәм Азәрбайҹан халгынын мүстәгиллик тарихи илә ейни вахтда башлады. Мән ону да анладым ки, Азәрбайҹан халгы бу милли-азадлыг һәрәкатында бир халг кими йенидән йаранмаға башлайыр вә бу заман тамамилән йени дүшүнҹә тәрзиндән истифадә етмәлидир. Демәли, бу мәгамда сөзләрә хүсуси фикир верилмәлидир. Бу аналыиз просеси 4-5 ил давам етди вә лап сонда данышыг сәсләринин һамысынын семантикасыны, йәни мәнасыны тапа билдим. Јәни тутаг ки, а сәсинин вә йахуд т сәсинин мәна функсийасыны тапдым вә ҝөрдүм ки, данышыг сәсләри бүтүн сөзләрдә ейни вәзифәни йеринә йетирир.
    -Демәли, Сизин ахтарышларыныза тәкан верән милли-азадлыг һәрәкаты олду?
    -Бәли, дилин мәншәйи илә бағлы ахтарышларымын илк гайнағы, даһа доғрусу, булағын ҝөзү милли-азадлыг һәрәкаты олду. -Сөзләрин архитектурасы илә Каинатдакы просесләр, мемарлыг абидәләринин гурулушу арасында уйғунлуглар, һансыса бир һармонийа мүшаһидә олунурму?
    -Сөзүн дүзү, бу истигамәтдә ахтарышлар апармамышам вә конкрет һеч нә дейә билмәрәм. Амма ҝүман ки, мүәййән ганунауйғунлуглар олмалыдыр. Амма сөзләр үзәриндә апардығым мүшаһидәләр буну демәйә әсас верир ки, сөзләрлә истәнилән һәрәкәтин арасында мүәййән бағлылыглар вар вә бу бағлылыг даһа чох истигамәтлә бағлыдыр. Каината ҝәлинҹә исә, данышыг сәсләри Каинатда баш верән бүтүн просесләри еһтива едә билир. Јәни данышыг сәсләри илә просесләр бир вәһдәт һалындадыр. Мәсәлән, саитләр истәнилән сөздә истигамәтин мүәййән едилмәсинә хидмәт едир.
    -Бәс саитләрлә самитләрин әсас мәна фәрги нәдәдир?
    -Саитләрин әсас иши истигамәти ифадә етмәкдир. Мәсәлән, “узун” сөзүндәки у сәси давамлы мәсафәни ифадә едир. Вә йахуд у сәси “улдуз” сөзүндә дә ейни функсийаны дашыйыр. Саитләрин мәна хүсусиййәтләрини анламаг үчүн бу ҹәһәтә хүсуси диггәт йетирмәк лазымдыр. Самитләр исә һаисәләрин өзүнү, онун әсас, башлыҹа әламәтләрини ҝөстәрир.
   -Мәшһур алим академик Маррын вахтилә белә бир идейасы олуб ки, елә бир заман ҝәләҹәк ки, сәсли данышыг итәҹәк вә инсанлар бир-бирләри илә телепатик шәкилдә әлагә сахлайаҹаглар, йәни шүур дили йаранаҹаг. Марр ону да билдирирди ки, бүтүн дилләр ваһид бир дилдән йараныб. Буна Ҝүнәш дил нәзәриййәси дә дейилир. Сизин нәзәриййәнизлә бу нәзәриййә арасында бир йахынлыг вармы?
    -Һачанса данышыг дилинин итәҹәйи барәдә идейа илә разылашмырам. Чүнки онсуз да Каинатда истәнилән варлыг тамамилә узагдакы варлыгла дүшүнҹә васитәсилә әлагә йарада билир. Белә бир тәмас үсулу лап гәдимләрдән мәлумдур вә Каинатда йеҝанә үнсиййәт формасы мәһз бу ҹүр баш тутур. Гардашым Ваһид Рзайев демишкән, “Каинатын өлчү вә мигйасында Азәрбайҹан дили, дилчилийи о гәдәр зәнҝин олан бир дилдир ки, бу дилдә Нуһ, Хызыр, Зәрдүшт данышды, каинатын конструксийа вә механикасы дилчилийини бизим әразийә — азәрбайҹанлылара ҝәтириб, чатдырды, бәхш етди. Онлар фәлсәфә, астрономийа кими елми ҝәтирмәклә о елмләрдән Јер үзү бәһрәләнди. Бүтүн йүксәк елми мәтнләрин гыфылы мүәллиф, ачары исә охуҹулардыр. Бүтүн һаллара, һәрәкәтләрә, һәндәси буҹаглара, варлыглара бахдымса да, онлары елмдә, елмләри исә онларын әһатәсиндә ҝөрдүм. “А” – һәрфи каинат конструксийасыдыр. Алфавитин (әлифбанын) илк һәрфи дә “А” — дыр. Ики истинад хәтти бир мүтләгә истигамәтләнмәклә зирвәдә Ишыг ҝөстәрирсә (пирамида типи), “О” ишыгдан (нурдан) йайылан, төрәйән шүа шөләдирсә, ондан исә зәррәләр йайыларса, биз А — зәрләрик (ишыгдан зәррә төрәйәр). А- зәр бәйдирсә вә сонда ҹандырса (ишығын ҹанлысыйыгса), она ҝөрә биз А — зәрләрик. А — зәр – бәй — ҹанлыларыг. Јаранышын Нуһа гәдәр, Нуһдан сонра илкийик. “Һаралысан?” – дейәндә, инҹимәйәк. О мәним “Вәтән баламдыр, әразим, торпаг пайымдыр, Азәрбайҹанымдыр!” Әразимиз вә өзүмүз Нуһа гәдәр, Нуһдан сонра һеч вахт әтрафымыза, халглара, мәдәниййәтләрә зийанкарлыгла, сахтакарлыгларла йанашмадыг. “О” бизи, әразимизи туфандан Нуһа гәдәр дә, Нуһдан сонра да һифз етди, горуду. Ишыгла, зәрлә йенә дә ишыглы етди. Даш гайаларда (Ҝәмигайа, Гобустан, Азых мағарасы) йазылы етди, тарихләрә башланғыҹ етди. Бүтүн бәшәриййәт, әразиләриндән асылы олмайараг, икиһеҹалы сөз башланғыҹындан сөз дейәр. “Нә — нә”, “дә — дә”, “ба — ба”, “мә — мә” вә с. тәләффүз едәр. Көрпәләрә биз инсанлармы о икиһеҹалы мәнтиги адлыглары мәнимсәдирик? Көклү олараг йох! О көрпәләр Јер үзүндә һансы дили, дилчилийи тәмсил едәрләр? Каинат дили, дилчилийини!. Көрпәләрин илк икиһеҹалы сөзләрин тәләффүзү “Каинат Дилчилик Академийасынын мәзунларына” бәнзәмирикми?”
   -Елми арашдырмаларынызы нәшр етдирмәк имканларыныз неҹәдир? -Тәхминән, 15-20 ил башладығым тәдгигатлары йалныз бу ил китаб һалында охуҹулара чатдыра билдим. Сәбәби исә малиййәнин олмамасы иди. Һазырда бу йөндә тәдгигатлары әһатә едән икинҹи китабым
–“Сөз конструкторлуғу” чапдан чыхмаг үзрәдир. Бундан әввәл исә елми дәрҝиләрдә вә бәзи гәзетләрдә йазыларым дәрҹ едилиб.

Сөһбәтләшди: Савалан

«Уникал» гәзети, 9.10.2012