Мәнасызлыгдан мәналар дүнйасына

(Мәрһум алим Фикрәт Рзайевин вәфатынын гырхынҹы ҝүнүнә)

Чағдаш дүнйа елминин гәдим йунанлардан вә һинд-чин-әрәб кәсиминдән үзүбәри кечиб ҝәлдийи зигзаглы йолу саф-чүрүк едәндә олдугҹа садә бир мәнзәрә йараныр: кәшфләри вә ачылышлары илә өйүндүйүмүз Јер елмләри (бундан дәгиг ифадә тапа билмәдик…) бу ҝүнә гәдәр, садәҹә, елми тәсвирлә мәшғул олурмуш. Бу тәсвирин бизим тәфәккүрүмүзүн сәвиййәси бахымындан ингилаби һесаб едилән сон нүмунәләри исә Алберт Ейнштейнин нисбилик нәзәриййәләри вә Илйа Пригожинин диссипатив структурлар барәдә ачылышыларыдыр. Неҹә дейәрләр, бизим икиөлчүлү Јер елмләри һәлә ки заман вә мәканын конфигурасийаларыны арашдырмагла мәшғулдур… Һәлә ки… Һәм дә она ҝөрә “икиөлчүлү” ки, биз әтраф мүһити вә просесләри ики гүтбүн — пис-йахшы, ишыг-гаранлыг, бәнзәр-фәргли, ашағы-йухары вә с. — чәрчивәсиндә гаврайырыг.

 

Бир заманлар йаздығымыз кими, бу типли тәфәккүр тәрзи мағаралар ерасындан ирс алдығымыз басмагәлибдән ирәли ҝәлир. Јәни мағаралар ерасынын инсаны үчүн ики дүнйа вар иди: мағаранын ичи вә чөлү. Ич доғма, бизимкидир, дышары исә йаддыр, негативдир, тәһлүкә мәнбәйидир. Ич-чөл структуру ХХ әсрин сонуна гәдәр бәшәр сивилизасийасы вә елминин алтернативсиз модели олуб. Бу алтернативсизлийә табе олмайанлары һәбсхана, дар ағаҹы, ән йахшы һалда дәлилик вә йахуд иҹтимаи едам ҝөзләйирди.

Елә буна ҝөрә дә бу ҝүнә гәдәрки елмләримиз маһиййәтҹә һәм дә милитарист елмләрдир. Јәну бу елм һармонийа, вәһдәт вә ишыг ахтармагдан даһа чох диссонанс, анархийа (һәрҹ-мәрҹлик), оппоненти девирмәк, гәрг вә һәтта мәһв етмәйә һәвәслидир.

Мәһз буна ҝөрә тәсадүфи дейил ки, мүасир (тәкҹә мүасирми?) дүнйа елминин ән парлаг сималары һәмишә мәнсуб олдуглары өлкәләрин һәрби-сәнайе комплексләринин садиг хидмәтчиләри ролунда чыхыш едирләр. Кечмиш ССРИ-дә вә индики Бирләшмиш Штатларда, о ҹүмләдән кечмиш Һитлер Алманийасында (бу сийаһыны ҝүнүмүзә вә лап узаг кечмишләрә гәдәр бир хейли узатмаг олар)…

Сәтһи вә бир чох мәтләбләрин үстүндән кечмәклә садаладығымыз бүтүн бу фәсадлара бахмайараг дүнйанын апарыҹы алимләринин дә етираф етдикләри кими, һазырда икиөлчүлү тәфәккүрә сөйкәнән Јер елмләри өз миссийасыны баша вурмагдадыр вә гаршыда бизи үчөлчүлү тәфәккүрә йийәләнмәк мәрһәләси вә үчөлчүлү дүшүнҹә тәрзи ҝөзләйир…

“Ҝөзләйир” ифадәси бир гәдәр дәгиг олмады…

Бу просесин илкин зәиф ишартылары артыг тәдриҹән сезилмәкдәдир. Амма бунунла белә…

Һара? Биз һара ҝедирик? Јенә дә ҝәләҹәйәми?

Зәннимизҹә, хейр!

Кечмишә… Унутдугларымыза, йадырғадыгларымыза доғру гайыдаҹағыг. Бу мәгамда мәшһур Америка алими Захарийа Ситсинин мәшһур ифадәси йада дүшүр: ҝери — ҝәләҹәйә доғру.

Вә бу ҝери ҝәләҹәкдә бурахыб ҝәлдийимиз ән бөйүк унутганлыгларымыздан бири данышыг сәсләринин сирли дүнйасыдыр. Биз бу сәсләрин сиррини ачмамыш универсал тәфәккүр дилинә вә йахуд телепатик үнсиййәтә (бу сайаг тәмас һәм дә каинатда апарыҹы үнсиййәт формасыдыр) дөнүшә, говуша билмәйәҹәйик.

Өтән әсрдә Авропа структуралистләри вә семиотикләри данышыг сәсләринин семантиклийи (мәналылығы) вә асемантиклийи (мәнасызлығы) барәдә фикир ҝәлишдирәркән ики гисмә бөлүндүләр: бир гисм иддиа едирди ки, һәр бир данышыг сәси донуг-статик мәна йашадыр. Диҝәр гисм исә тәкәббүрлә бәйан едирди ки, данышыг сәсләри мәнасыз сәс йығыныдыр.

Амма бу икинҹиләрдән сорушан олмады ки, мәнасызлыг йығыны олан данышыг сәсләри конкрет мәналы сөз бичимләйә биләрми?

Дүнән вәфатынын гырхынҹы ҝүнү тамамланан мәрһум Фикрәт Рзайевин бу йөндә апардығы арашдырмалар биринҹиләрин тезисни елми шәкилдә тәсдиг едир: данышыг сәсләри конкрет мәнайа маликдир!

Вә ән мараглысы (бәлкә, ганунауйғуну?) будур ки, Фикрәт мүәллим ихтисасҹа мүһәндис иди вә данышыг сәсләринин дашыдығы мәналар әсасында сөзләрин етимоложи ачылышыны верәндә дә мәһз мүһәндис тәфәккүрү нүмайиш етдирирди.

Руһсал просесләрә (данышыг сәсләринин бичимләдийи сөзләр руһсал бәлиртиләрдир) һәндәси үслубда йанашма олдугҹа гәдим бир елмдән — сакрал һәндәсәдән хәбәр верир. Вә Фикрәт мүәллимин сөзләрин мәнасыны ачаркән
сакрал һәндәсәнин әсас принсипләриндән интуитив шәкилдә файдаланмасы, садәҹә, һейрәт доғурур.

Каинат вә гейб аләми, инсан бәдәни, мүгәддәс сәмави китаблар, мусиги шедеврләри (хүсусән дә муғамлар), надир мемарлыг абидәләри мәһз сакрал, йәни мүгәддәс һәндәсәнин нахышлары әсасында әрсәйә ҝәлиб.

Фикрәт мүәллимин сөз барәсиндә илк китабынын нәзмлә йазылмасы да Авропа маарифчилийинин мәһв етдийи елми тәфәккүр әнәнәсинин дирчәлдилмәсиндән ирәли ҝәлирди.

(Һазырлыглы охуҹу йахшы билир ки, антик Гәрб вә Шәрг мүәллифләринин әксәриййәти елми әсәрләрини нәзмлә йазыблар.)

Рәсми елм тәкәббүр трибунасындан ениб Фикрәт мүәллимин арашдырмаларыны диггәтлә нәзәрдән кечиртмәк гәдәр өзүнә гаршы мәрһәмәтли ола билсә, мәрһум Фикрәт Рзайевин лингвистикада (вә тәкҹә лингвистикада йох!) етдийи ингилаби кәшфи анлайанда нәләр баш вердийини тәсәввүр едә биләҹәк. Вә һәм дә биләҹәк ки, Фикрәт мүәллим Азәрбайҹанда үчөлчлү елмин ишартысыны илкин ҝөрәнләрдән бири олуб. (Үчөлчүлү тәфәккүр барәдә сонра…)

«Уникал» гәзети 09.04.2013 №59 (622)

Фәрзуг Сейидбәйли