Klassik poeziyamızda Nuh və Nuh tufanı

XÜLASƏ

Məqalədə  uzun müddət  böyük müzakirə mövzusu olmuş Nuh və Nuh tufanı əfsanəsinin Azərbaycan klassik poeziyasında əks olunması konkret  faktlarla gösərilir. Nizami, Füzuli, Nəsimi, Şah İsmayıl Xətai, S.Ə.Şirvani və A.Bakıxanov kimi dühaların yaradıcılığına   istinadən aparılan təhlillər diqqəti cəlb edir.

   Açar sözlər:   Naxçıvan,  Nuh peyğəmbər,  poeziya,  Nuh tufanı,  Nuhun gəmisi

    Tarixi mənbələrdən məlum olduğu kimi, qədim Naxçıvanın  yaşının  Nuh peyğəmbərin zamanından da əvvəlki dövrlərə aid olduğu iddia edilir və Naxçıvan toponiminin bir mənasının da  «Nuh çıxan» sözlərinin  birləşməsindən yarandığı haqda fərziyələr irəli sürülür. Zaman-zaman insanlar arasında dolaşıb əsrləri adlayan rəvayətə görə təqribən 7500 il əvvəl baş vermiş ümumdünya tufanı nəticəsində yer səthini su alarkən Nuh peyğəmbərin və onun ailə üzvlərinin, ona iman gətirənlərin mindiyi gəmi bir neçə gün su üzərində dolanandan sonra Naxçıvan ərazisində quruya çıxmış, dünya daşqınından xilas olan az qisim insanlar burada məskunlaşmış və yeni nəsil buradan törəyib artmış və buna görə də  ərazi «Nuhçıxan»-Naxçıvan adlanmışdır.

Bu rəvayətin elmi izahı və tarixi nöqteyi-nəzərdən əsaslandırılması baxımından istər xarici ölkə mütəxəssislərinin, istərsə də Azərbaycanın çox görkəmli tarixçi, arxeoloq, ədəbiyyatşünas, etnoqraf alimlərinin kifayət qədər sanballı elmi məqalələri nəşr olunmuş və  e.ə. I əsrdə yaşamış görkəmli tarixçi İosif Flavinin, qədim yunan alimi Klavdi Plotomeyin, V əsrdə yaşamış alban tarixçisi Moisey Xorenskinin, orta əsr tarixçisi Stefan Orbelyaninin, XVI əsrin görkəmli ərəb alimi və coğrafiyaşünası Əl-Şərifinin, son dövr tədqiqatçıları İ.M.Sisoyevin, K.A.Nikitinin, İ.M.Dyakonovun, və digər bir çox görkəmli elm adamlarının Naxçıvanın qədim tarixi haqqında, həmçinin Naxçıvan toponiminin Nuhla bağlılığı haqqında maraqlı mülahizələri diqqəti  cəlb etmişdir. Həmçinin görkəmli Azərbaycan alimlərindən R.Məmmədov, O Əfəndiyev, A.Axundov, M.Seyidov, İ.Həbibbəyli, İ.Hacıyev, Məşədixanım Nemət, V.Əliyev, Ə.Hüseyni, L.Hüseynzadə, H.F.Səfərli, Q.Qədirzadə, V.Baxşəliyev, Ə.Qədimov, F.Rzayev və digərlərinin elmi qənaətlərinə görə Naxçıvanın Nuhla bağlılığı  tutarlı faktlarla təsdiqlənmiş, məşhur dünya tufanından sonra Nuhun  Naxçıvanda yaşaması və onun qəbrinin də Naxçıvanda olması sübuta yetirilmişdir. Nuhun qəbrinin Naxçıvanda olmasını, hətta qəbri öz gözləri ilə gördüyünü XIX əsrin 80-ci illərində Naxçıvan məktəblərində işləmiş görkəmli maarifçi K.A.Nikitin özünün «Naxçıvan şəhəri və Naxçıvan mahalı» adlı yazısında  (12. səh.2) qeyd etmiş, Azərbaycan realist rəssamlığının  banisi Bəhruz Kəngərli naturadan Nuhun qəbri üzərindəki türbənin rəsmini(6 dəfə müxtəlif səmtlərdən)  yaratmışdır.

Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi Sədrinin «Nuh peyğəmbərin  Naxçıvan şəhərindəki məzarüstü türbəsinin bərpa edilməsi haqqında» 28 iyun 2006-cı il tarixli sərəncamı və həmin sərəncamla əlaqədar görülmüş işlər də yuxarıda deyilənləri bir daha təsdiqləyir. Nuh və Nuh tufanı ilə əlaqədar kifayət qədər elmi dəlillər olduğunu nəzərə alıb mövzunun klassik Azərbaycan şeirində necə əks  olunması istiqamətində araşdırmalar aparmağı məqsədəuyğun hesab etdik. Azərbaycan klassik şeirinin yarandığı vaxtdan ötən min ilə yaxın zaman kəsiyində yaranmış poeziya örnəklərimizə nəzər salarkən məlum olur ki, Xaqanidən, Nizamidən üzü bu yana görkəmli Azərbaycan şairlərinin əksəriyyəti Nuh mövzusuna toxunmuş, bədii sözün qüdrəti ilə bu əfsanələşmiş tarixi hadisəyə öz real münasibətlərini bildirmişlər.

Azərbaycan klassik şeirinin ən görkəmli nümayəndələrindən olan Xaqani Şirvani özünün məşhur «Töhfətül-İraqeyn» poemasında atası Nəccar Əli haqqında danışarkən ondan aldığı tərbiyə ilə qurduğu ilham taxtını gövhərdən də qiymətli, uca tutur və həmin taxtı yalnız Nuha yadigar verməyə layiq bilir:

Təbim bəzəyərsə bu taxtı əgər,

Olmaz bir gövhər də ona bərabər.

Nuh hanı ki, ona verim yadigar,

Bu memar təbimdən, səttarə, pərgar (1, səh.25).

Dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi «Sirlər xəzinəsi» poemasının «Zamana adamlarının həyasızlığı haqqında» adlı bölmədə Nuhla bağlı çox maraqlı bir məqama toxunur. Dini rəvayətə görə sənəti nəccarlıq olan Nuh 50 yaşına çatanda özünü peyğəmbər elan etsə də xalqın böyük bir hissəsi yenə də onun sözünə inanmır, onu inkar edirlər və buna görə də o, özünün düzəltdiyi gəmiyə  yalnız ailəsini və ən yaxın adamlarını  mindirir. Nizami Gəncəvi «Sirlər xəzinəsi»ndə özünə, təzə-tər sözlərinə inanmayan insanları peyğəmbəri inkar edən «Nuh qövmi»nə bənzədir (2, səh. 90):

Mənim ruh bağı kimi

sözlərimdir təzə-tər.

Onlar Nuh qövmi kimi

çoxdan inkar edirlər…

Füzuli poeziyasında Nuh mövzusuna daha geniş yer verilir, zəmanədən  şikayətlər, insana qarşı haqsızlıqlar təsvir edilməklə dünyanın gedişatının Nuh tufanından da çox-çox təlatümlü bir mahiyyət kəsb etdiyi göstərilir. Nuh tufanının təlatümlü,  dalğalı dünyada kiçik bir qətrə olduğu təsvir edilir. Həmçinin şairin qənaətinə görə avara, həyatını mənasız keçirən insanlar nə qədər əl-qol atıb üzməyə çalışsalar da bu dəryanı keçə bilmir, həyat dənizinin coşub kükrəyən dalğalarında boğulurlar. Yuxarıda qeyd olunan  fəlsəfi qənaəti böyük Füzuli qəsidələrinin birində belə təsvir edir:

Soyarkən kafəri hər dəm

 deyərsən ki, həlal işdir.

Sözün indi nədir bəs kim,

soyursan hər müsəlmani?

Bu dünya dalğalı dəryadır,

 ondan bir kiçik qətrə

Göründü Nuh dövründə,

dedilər Nuh tufanı.

Boğulmaq qorxusundan

 bu dənizdə hər bir avarə

Atar əl- qol, üzər, lakin

keçə bilməz bu dəryani (3, səh. 235).

Digər bir qəsidəsində Füzuli, haqqında bəhs etdiyi nurani bir insanın qüdrətini sual-cavab etsən hətta, onun Nuh dövründən də xəbər verməyə qadir olduğunda görür. Deməli müasir dövrümüzdə işlənən «Nuh əyyamı», «Nuh dövrü» ifadələri Füzuli dövründə də eyni qaydada işlənmiş, həm də Nuh dövrü Füzulinin özünün də maraq dünyasında olduğundan o həmin ifadəni şeirinə gətirmişdir:

Gər bükülmüşdür qəddi,

eyb eləməz bir pirdir.

Nuh dövründən verər bir-bir,

sual etsən, xəbər (yenə orada, səh. 206).

Klassik Azərbaycan şeirində Nuh mövzusuna ən çox müraciət edən şairlərdən biri də Şah İsmayıl Xətaidir. Onun «Dəhnamə» əsərində Nuhun uzunömürlülüyündən, tufan zamanı gəminin onu xilas etməsindən, Nuhun öz amalına olan böyük inamından bəhs edən müxtəlif beyt və misralar diqqəti cəlb edir. Ş.İ.Xətainin «Dəhnamə» əsərində verilmiş bu cür nümunələrdən aşağıdakıları göstərmək olar:

 Pərvərdə olurmu cismi-biru

Olmasa gəmisi qərq olur Nuh (4, səh. 480).

                       ***

Dəryadə sürən çü Nuh kəşti,

Pür buyi-əbir edən behişti…

Aşiq kimi sübh cuş edirsən,

Dəryaları pürnüqüş edirsən… (yenə orada, səh. 446).

                       ***

Bir təndə həzar ruhum olsa,

Hər birinə ömrü-Nuhum olsa,

Ruhumu  qılam qaşuna qurban,

Cismimi qılam türabə yeksan (yenə orada, səh. 482).

 Azərbaycan klassik şeirində Nuh və Nuh tufanı bir növ zamanın mizan-tərəzisinə, yaxud məhək daşına çevrilərək yaxşılıq və pisliyin, ağ və qaranın, acı və şirinin, ölüm və həyatın müqayisəsi zəminində durur və həmin mövzuya müxtəlif  aspektlərdən yanaşan söz ustaları həm də Nuhu bir xilaskar  ilahi qüvvə, Nuh gəmisini isə həmin xilası icra edən bir missiya kimi təsvir edirlər. Həm də Nuh gəmisinə qədəm qoymaq səadətinə çatan şəxs rəmzi mənada özünü çox xoşbəxt, dünyanın bütün tufanlarından uzaq, kənar və xəbərsiz hiss edir. Saib Təbrizinin «Yoxdu mənim» rədifli qəzəlində deyildiyi kimi:

Elə yüngüldü yüküm,

Nuh məni almış gəmiyə.

Çör-çöpəm sanki, tufandan

Xəbərim yoxdu mənim.

Əymişəm qönçə kimi

Başımı öz sinəmə mən,

Saib ondan savayı

Özgə yerim yoxdu mənim (5, səh. 128).

Azərbaycan klassik şeirində  bir tərəfdən Nuha xilaskar kimi baxıb ondan kömək, pənah diləyən olduğu kimi, dərd-qəm üz verəndə ağrı və iztirablarının Nuhun üzləşdiyi ağrı-acılardan az olmadığını təsvir edənlər, hicran əzabından tökdükləri göz yaşından Nuh tufanında ol­duğu kimi bütün aləmi başqın-seylab apardığını təsvir edənlər də var. Bu iddia Q.B.Zakirin «Aparır» rədifli qəzəlində (6, səh.152) öz əksini tapır:

Mərdümi-didələrim hicr günü Nuh-asa,

O qədər  əşk tökər, aləmi seylab aparır.

 Dərdin çoxluğundan ah-naləsi ilə rəmzi mənada fələyi də öz halına yanmağa məcbur edən S.Ə.Şirvani də dərd-qəm əlindən ürəkdən ağlayıb tökdüyü göz yaşı ilə axırda aləmə Nuh tufanı kimi  tufan etdiyini göstərir:

Şəbi-hicran o qədər naləvi əfğan etdim,

Ta ki, çeşmi-fələki  halıma giryan etdim.

O qədər ağladım ol mah qəmindən, Seyyid,

Aqibət Nuh kimi aləmə tufan etdim (7, səh.196).

 Xurşidbanu Natəvanın da Nuhla bağlı fikirləri S.Ə.Şirvaninin fikirləri ilə üst-üstə düşür. Ancaq S.Ə.Şirvanidən fərqli olaraq Natəvan fələyi öz dərdinə şərik etmir, dərdini bilən bir kimsə olmadığından gileylənir, öz qanı, canı və həyatı bahasına dərdinə dərman etdiyini və göz yaşı ilə Nuh tufanı kimi tufan qopardığını bəyan edir:

Yoxdu bir kimsə  məgər dərdimi bilsin, ya rəb!

Ki mən öz qanım ilə dərdimə dərman etdim.

Dərdi-hicrində gözüm yaşı tutub dünyanı,

Nuh tufanı kimi gör ki, nə tufan etdim (8, səh. 22).

Dərdinin çoxluğundan gileylənən Heyran xanım da qanlı göz yaşından Nuh tufanına bənzər tufan qopduğunu təsvir edir və qarşısındakı güvəndiyi insanı  Nuhi-Nəbi kimi bu tufanı duymağa, onun halını bilməyə çağırır:

Dildarıma həsrət gözümün qanlı yaşından

Tufanə baxıb, halımı bil, Nuhu-nəbisən (9, səh. 60).

Yaradıcılığı boyu  paklıq, saflıq və müqəddəslik kimi yüksək əxlaqi keyfiyyətlər aşılayan, öz niyyəti ilə də dünyasını dəyişərkən müqəddəs bir məkanda dəfn olunan A.Bakıxanovun Nuh haqqında baxışları da öz  sələflərindən və müasirlərindən fərqlənir. O, sitəmkar bir gözəlin eşqinə düşərsə Nuh kimi daşqınla, ancaq göz yaşından yaranacaq daşqınla üzləşəcəyini düşünür və özü də həyatı boyu ismət məqamında, ismət guşəsində  yaşadığını yada salır, özünü qarğıyır ki, bu məqamdan çıxsam qanım hədəfə axsın:

Nuh kimi kuyinə düşsəm o sitəmkar gözəlin,

Qorxuram göz yaşın axır məni siylaba  verər.

Qüdsi, ömründə tutub guşeyi-ismət daim,

Qanı axsın hədəfə çıxsa bu ismətdən əgər (10, səh. 252).

Maraqlıdır ki, klassik Azərbaycan şeirinin ayrılmaz qolu olan aşıq şeirində də Nuh və Nuh tufanı diqqət mərkəzində  olmuş, aşıq şeirimizin yaradıcıları bu möv­zuya öz münasibətlərini bildirmişlər. XVIII əsr aşıq şeirimizin tanınmış nü­ma­­yəndələrindən olan Xəstə Qasım «İnsan» adlı qoşmasında dünyanın fanili­yin­dən danışaraq Nuh kimi, İsgəndər kimi böyük şəxsiyyətlərin adını çəkərək dün­ya­nın onlara da vəfa qılmadığını göstərməklə öz müasirlərini yaxşı əməl sahibi olmağa çağırır:

 Bu dünya dediyin fanidir, fani,

Əzəl Nuh gəlmişdi, görünmür hanı?

Yola saldı İsgəndər tək xaqanı,

 Bizə də əsəcək bad elə, insan (5, səh. 330).

Azərbaycan aşıq sənətinin çox görkəmli nümayəndəsi Aşıq Ələsgər də qoşma-müstəzadlarının birində Nuh və Nuh tufanı  haqqında çox maraqlı, elm üçün bu gün də mübahisəli olan və dəqiq elmi həllini tapmayan  mülahizələr  irəli sürmüşdür:

Altıda qarışdı Nuhun tufanı,

Qırx ildə sərgərdan gəzdi hər yanı.

Altı min altı yüz insan, heyvanı,

Hər kəs öz dililə eylədi fəryad,

             istədi imdad.

Neçə müddət qərq oldular tufanə,

Əmr etdi, kəbutər gəzdi hər yanə.

İki yüz otuzda tapdı bir danə,

Nuh üçün fəmində gətirdi sovqat,

      qıldı ibadət (11,səh. 181).

Azərbaycan klassik şeirinin son dövr görkəmli nümayəndələrindən olan M.Ə.Sabirin, H.Cavidin, M.Hadinin və digər şairlərin yaradıcılığında da Nuh və Nuh tufanı ilə bağlı maraqlı mülahizələr  irəli sürülmüşdür ki, bütün bunlar da bir daha sübut edir ki, hər bir tarixi hadisə həyatın güzgüsü olan ədəbiyyatda, o cümlədən poeziya sənətində öz əksini tapır.

 

ƏDƏBİYYAT  SİYAHISI

1.Azərbaycan ədəbiyyatı inciləri. Bakı, «Yazıçı», 1988

2. Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanası 20 cilddə, Bakı, IV cild,    «Elm»,  1985

3. Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanası. 20 cilddə, IV cild,  Bakı, «Elm»,  1986

4. Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanası. 20 cilddə,  (III cild), Bakı,  «Elm»,  1984

5. Azərbaycan klassik ədəbiyyatı kitabxanası. 20 cilddə,   (VI cild)  Bakı, «Elm»,  1988

6. Q.B.Zakir. Seçilmiş əsərləri. Azərb. Döv. Nəşr. Bakı, 1957

7. S.Ə.Şirvani. Seçilmiş əsərləri. 3 cilddə,  I cild, Bakı, «Avrasiya press»,   2005

8. X.B.Natəvan. Əsərləri, Bakı, «Lider nəşriyyat», 2004

9. Heyran xanım.  Seçilmiş əsərləri. Bakı, «Lider nəşriyyat», 2004

10. A.Bakıxanov. Seçilmiş əsərləri. «Avrasiya press», Bakı, 2005

11. Aşıq Ələsgər. Əsərləri. AEA nəşriyyatı, Bakı, 1963

12. «Şərq qapısı» qəzeti, 29.06.2006-cı il, № 114.         

РЕЗЮМЕ

Вагиф Мамедов

 Пророк Ной и Нойский потоп в Азербайджанской классической поезии

 В статье тема Пророк Ной и легенда  Нойского  потопа, долгое время ставшая объектом обсуждения,  рассматривается в азербайджанской поезии на основе конкретных фактов.

Приблекают  внимание  проведенные анализы на основе творчества таких классиков, как Низами, Фузули, Насими, Шах Исмаил Хатаи, С.А.Ширвани, А.Бакыханов и др.

             Ключевые слова:   Нахчыван,  Пророк  Ной, поэзия, Ноев Потоп,  Ноев корабль.

 

VAQİF MƏMMƏDOV

Naxçıvan  Dövlət  Universiteti

е-mail:  vaqif_mammedov@mail.ru

Журнал «Поиски»№2(т.4) стр.86-92